साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारकात लिविंग लॅबचे लोकार्पण

साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारकात उभारलेल्या लिविंग लॅबच्या माध्यमातून नागरिकांच्या सहभागातून स्थानिक क्षमता-वृद्धी, प्रशिक्षण कार्यक्रम, तसेच समुदाय आधारित निरीक्षण प्रणाली विकसित होईल व यामुळे हवामान बदलाशी संबंधित निर्णय प्रक्रियेला गती मिळून शाश्वत आणि तंत्रज्ञान-आधारित विकासाला चालना मिळेल असा विश्वास राजाराम देसाई, प्रकल्प प्रमुख,  IIT Bombay (टेक्नॉलॉजी डेव्हलपमेंट सोल्यूशन्स सेल & उन्नत महाराष्ट्र अभियान कक्ष) यांनी रायगड जिल्ह्यातील साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक येथे व्यक्त केला. या लिविंग लॅबच्या लोकार्पण अर्थात IIT Bombay च्या Project Outreach प्रकल्पाच्या हस्तांतरण समारंभात देसाई बोलत होते. हा समारंभ गुरुवार दिनांक 27 नोव्हेंबर 2025 साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक, वडघर, ता. माणगाव, जि. रायगड येथे संपन्न झाला.

आयआयटी सारख्या प्रगत संस्थांनी स्वतः पुढाकार घेऊन साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक येथे प्रस्थापित केलेल्या 'लिव्हिंग' लॅब' सारख्या' माध्यमातून योग्य ते तंत्रज्ञान सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्याची गरज आहे असे प्रतिपादनही देसाई यांनी या प्रसंगी बोलताना केले. हा कार्यक्रम म्हणजे नुसता इव्हेंट नाही तर विज्ञान तंत्रज्ञान लोकांपर्यंत नेण्याचा प्रवास इथून सुरू होतो आहे या शब्दात देसाई यांनी या प्रकल्पाबद्दलच्या आपल्या भावना व्यक्त केल्या. जैवविविधता संवर्धन व संशोधन केंद्राच्या सहकार्याने हा प्रवास निश्चितच फलदायी असेल असा विश्वासही त्यांनी व्यक्त केला.

साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक ट्रस्टचे जैवविविधता संवर्धन व संशोधन केंद्र आणि IIT Bombay यांच्या संयुक्त विद्यमाने साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक, वडघर, ता. माणगाव, जि. रायगड येथे Project Outreach हा प्रकल्प राबविण्यात येत आहे. पाणी, ऊर्जा इत्यादी मूलभूत क्षेत्रांमध्ये शाश्वत विकासासाठी तंत्रज्ञान लक्ष केंद्रित असलेला हा पायलट-स्तरीय प्रकल्प आहे. या प्रकल्पाच्या माध्यमातून उच्च व तांत्रिक शिक्षणासाठी क्रांतिकारी ठरणारी Living lab संकल्पना स्मारक परिसरात साकारण्यात येत आहे.

या प्रसंगी शाश्वत विकास, शाश्वत ऊर्जा व प्रगत तंत्रज्ञान यांची सांगड घालणाऱ्या या प्रकल्पाची संकल्पना व उद्दिष्ट या विषयावर राजाराम देसाई यांनी सादरीकरण केले. तसेच उपस्थितांसोबत संवाद साधला. या समारंभाला महाड, गोरेगाव, माणगाव मधील महाविद्यालयीन व शालेय विद्यार्थी तसेच प्राचार्य व प्राध्यापक उपस्थित होते. हा प्रकल्प समजून घ्यावा व भविष्यात या प्रकल्पाचा उपयोग आपापल्या भागातील ग्रामीण विकासासाठी करावा या आवाहनाला प्रतिसाद देत ग्रामीण विकासाच्या मुद्यावर काम करणारे कार्यकर्तेही या प्रसंगी आवर्जून उपस्थित होते.

या प्रकल्पा अंतर्गत phase I मध्ये 4 किलोवॅट सोलर नेट मीटरिंग (ग्रिड-कनेक्टेड) प्रणाली, पाणी बचतीसाठी हँड वॉश स्टेशन, वीज न लागणारी गुरुत्वाकर्षण आधारित पिण्याच्या पाण्याची अल्ट्राफिल्ट्रेशन यंत्रणा तसेच वीज न लागणारा भाजी व फळे साठवण्यासाठी सब्जी कूलर स्मारक परिसरात बसविण्यात आले आहेत. या phase I चे हस्तांतरण IIT Bombay कडून साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारकाकडे करण्यात आले. त्यावेळी मंचावर Project Outreach प्रकल्पाचे प्रमुख राजाराम देसाई, गुरुजी राष्ट्रीय स्मारकाचे अध्यक्ष प्रमोद निगुडकर, जैवविविधता संरक्षण व संशोधन केंद्राचे अध्यक्ष डॉक्टर संजय मंगला गोपाळ व सचिव सिरत सातपुते उपस्थित होते. 

हा प्रकल्प हा स्मारकाच्या इतिहासातील मैलाचा दगड आहे अशा शब्दात साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारकाचे अध्यक्ष प्रमोद निगुडकर यांनी या प्रकल्पाचे महत्व अधोरेखित केले. स्मारक हे साहित्य, कला यांच्या माध्यमातून अभिव्यक्तीचं केंद्र बनलेल दिसत असतानाच जैवविविधता संरक्षण व संशोधन केंद्राच्या माध्यमातून जैवविविधता, पर्यावरण, विज्ञान स्मारकाशी जोडून त्यातून नवीन स्फुलिंग तयार होताना दिसत आहे. या हस्तांतरणा सोबतच आम्ही हा प्रकल्प लोकांपर्यंत पोहोचवण्याची व नवीन ज्ञान कसं निर्माण करता येईल याचा प्रयत्न करण्यासाठीची कटीबद्धताही स्वीकारतो आहोत असे त्यांनी जाहीर केले.

कार्यक्रमाच्या सुरवातीला जैवविविधता संरक्षण व संशोधन केंद्राचे अध्यक्ष डॉक्टर संजय मंगला गोपाळ यांनी प्रास्ताविक केले. या प्रकल्पाबद्दल बोलताना त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभवाच्या आधारे शाश्वत तंत्रज्ञानाचा प्रसार / प्रतिकृतिकरण आणि तंत्रज्ञानात सुधारणा करण्यासाठी संशोधन व प्रशिक्षणाला या प्रकल्पामुळे चालना मिळेल असा आशावाद व्यक्त केला.

प्रकल्पा अंतर्गत स्मारकात बसविण्यात आलेली विविध साधनं व त्यांना सेवा पुरवणारे सातारा रिन्यूएबल्सचे आनंद टेंबे व शेप फौंडेशनचे प्रसाद कुलकर्णी यांनीही उपस्थितांबरोबर संवाद साधला. उपलब्ध असणारी ऊर्जा अधिकाधिक कशी वापरता येईल आणि त्यासाठी सोलारचा वापर कसा करायचा याची माहिती आनंद टेंबे यांनी दिली. आपली वीज आपण बनवू शकतो तसेच सरकारी योजनेचा पुरेपूर वापर करून सबसिडी ही मिळवू शकतो याचं जिवंत उदाहरण स्मारक आहे असेही ते म्हणाले. तंत्रज्ञानाचा उपयोग ग्रामीण विकासासाठी करण्याच्या गांधीजींच्या विचाराची कालानुरूप मांडणी स्मारकातल्या या प्रकल्पात होत आहे अशा शब्दात शेफ फाउंडेशनचे प्रसाद कुलकर्णी यांनी या प्रसंगी आनंद व्यक्त केला. वीज न लागणारी गुरुत्वाकर्षणावर आधारित पिण्याच्या पाण्याची अल्ट्राफिल्ट्रेशन यंत्रणा त्यांनी स्मारकात बसवली आहे.

या कार्यक्रमाला स्मारकाच्या सल्लागार सुरेखा दळवी, जवाहर नागोरी, विष्णू प्रभुदेसाई, अल्लाउद्दीन शेख, रवी देसाई, केतन मजदेकर, कुमुद देसाई, दीपक क्षीरसागर, तसेच प्राचार्य डॉ. बोराळे, आंबेडकर महाविद्यालय, BATU, दोशी वकील महाविद्यालय, AKI उर्दू उच्च माध्यमिक विद्यालय, ना. म. जोशी विद्यालय, निकम विद्यालय मधील विद्यार्थी व प्राध्यापक, शिक्षक वर्ग उपस्थित होते. जैवविविधता संरक्षण व संशोधन केंद्राचे कार्याध्यक्ष संदेश कुलकर्णी यांनी आभार मानले. कार्यक्रमाची सांगता या प्रकल्पा अंतर्गत कार्यरत विविध साधनांच्या प्रत्यक्ष पाहणीने झाली.

सिरत सातपुते