आदिवासी समाजातला शंकर भिल्ल अमेरिकेत करणार पीएचडी

घरात अठराविश्वे दारिद्र्य, आशेचा कुठलाही किरण आसपास नाही...मात्र, आईची दुर्दम्य इच्छाशक्ती आणि मुलाची कठोर मेहनत आता कुठं फळाला येत आहे. खानदेशातील जळगाव तालुक्यातला शंकर भिल्ल आता अमेरिकेतल्या USA प्रतिष्ठित विद्यापीठात जाऊन पीएचडी Phd करणार आहे...

जळगाव (Jalgaon) तालुक्यातील नागझिरी हे फक्त वीस घरांचं छोटंस गाव. याच गावात शंकर भिल्ल हा कुटुंबियांसोबत राहतोय. आदिवासी भिल्ल समाज हा सर्वार्थानं आजही मागासलेलाच आहे. मात्र, याच समाजातील शंकरचं आता थेट अमेरिकेत जाऊन पीएचडी करण्याचं स्वप्न पूर्ण होतंय.

सालगडी म्हणून काम करणाऱ्या कुटुंबात शंकरचा जन्म झाला. घरात दारिद्रय, व्यसनी वडील आणि सततची भांडणं बघतचं शंकर लहानाचा मोठा झाला. मात्र, मुलांचं शिक्षण थांबू नये म्हणून त्याच्या आईनं जळगाव जिल्ह्यातल्या जामनेर तालुक्यातील गंगापुरी इथं शंकर आणि त्याच्या दोन बहिणींना आदिवासी आश्रम शाळेत दाखल केलं. इथंच त्यांनी २०१५ मध्ये इयत्ता १० वी ८८ टक्क्यांनी उत्तीर्ण केली. त्यावेळी शंकर हा या शाळेत पहिला आला होता. दुर्देवानं याच वर्षी त्याच्या वडिलांचं निधन झालं. मात्र, मुलांचं शिक्षण थांबू नये म्हणून शंकरच्या आईनं दुसऱ्याच दिवशी त्याला सामाजिक न्याय विभागाच्या वस्तीगृहात पुढील शिक्षणासाठी ठेवलं. त्यानंतर जळगावमधून शंकरनं वाणिज्य शाखेतून १२ पर्यंतचं शिक्षण पूर्ण केलं. यावेळी त्याच्या मामाच्या मुलानं त्याला मार्गदर्शन केलं होतं.

जालना इथला अन्सार शेख हा अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतून IAS अधिकारी झाला होता...अन्सारनं त्यानंतर अनेक प्रेरणादायी भाषणं दिली. त्यात पुण्याच्या फर्ग्युसन महाविद्यालयाचाही उल्लेख होता. अन्सारच्या यशात या महाविद्यालयाचाही मोठा हातभार असल्यानं याच महाविद्यालयातून पदवी पूर्ण करण्याचा निर्णय शंकरनं घेतला. गुणवत्ता यादीत असल्यानं २०१७ मध्ये शंकरला कला शाखेत प्रवेश मिळाला. पुण्यातील आदिवासी विद्यार्थ्यांच्या वस्तीगृहात राहण्याची सोयही झाली. पदवीसाठी शंकरनं समाजशास्त्र विषयाची निवड केली. त्यानंतर पहिल्यांदाच स्मार्टफोन घेतला आणि स्पर्धा परीक्षेच्या तयारीला सुरुवात केली.

कोविड काळातील अडथळे

2020 मध्ये लॉकडाउन लागल्यानं शेवटच्या सेमिस्टरची परीक्षा होऊ न शकल्यानं शंकरच्या अभ्यासात खंड पडला. घरी नेटवर्क नसणे, मोबाईल रिचार्जसाठी पैसे नसणे या कारणांमुळं शिक्षणात अडचणी आल्या. नंतर 2021 मध्ये शंकरनं पुणे विद्यापीठात M.A. Sociology ला प्रवेश घेतला, पण ऑनलाइन वर्गांना जोडता न आल्यानं त्याला प्रवेश रद्द करावा लागला.

नवा मार्ग – अज़ीम प्रेमजी विद्यापीठ

लॉकडाउनदरम्यान Fergusson College मधील एका मित्रानं शंकरला अज़ीम प्रेमजी विद्यापीठाबद्दल माहिती दिली. स्पर्धा परीक्षेची पूर्वतयारी सुरु असल्यामुळं शंकरनं प्रवेश परीक्षा दिली आणि M.A. Development मध्ये प्रवेश व स्कॉलरशिप मिळवली. इंग्रजी माध्यमात शिक्षण असल्यानं सुरुवातीला अडचणी आल्या, पण प्राध्यापक व मित्रांच्या मदतीनं शंकरनं ही भीती दूर केली. M.A. ला शिकतांना त्यांच्यात स्वतःच्या समाजातील विकास प्रश्नांना संशोधनातून हाताळण्याची जाणीव दृढ झाली. आदिवासी-भिल्लं जमातीची शैक्षणिक, सामाजिक व आर्थिक उपेक्षा पाहून शंकरला PhD करण्याची प्रेरणा मिळाली.

‘बहुजन इकॉनॉमिस्ट्स’ ची साथ आणि जागतिक पातळीवरील मार्गदर्शन

बहुजन इकॉनॉमिस्ट्स या व्यासपीठावरील मेंटॉरशिप कार्यक्रमाद्वारे शंकरला अमेरिकेत PhD करणाऱ्या एका विद्यार्थीनीची साथ मिळाली. तिने विद्यापीठ शोधण्यापासून Statement of Purpose सुधारण्यापर्यंत संपूर्ण प्रक्रियेत मदत केली. शंकरची आर्थिक परिस्थिती पाहून तिनं आवश्यक तिथं आर्थिक मदतही केले. या विद्यार्थीनीची मदत ही त्यांच्या संशोधन प्रवेशाचा निर्णायक टप्पा ठरली.

संशोधनाची दिशा : आदिवासी समाजाच्या इतिहासाला आवाज

भिल्ल समाजातील लोकांची जमीन ही गैर आदिवासींकडे गेली आहे. ती जाण्यामागची सामाजिक-आर्थिक कारणं यावरच शंकर यांनी पीएचडी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. पीएचडी साठी हा विषय निवडण्यामागे फक्त पदवी मिळवणे हा उद्देश नाही तर आदिवासी समाजाच्या वेदना, इतिहास आणि अस्तित्वाला अभ्यासातून आवाज देण्याची सामाजिक जबाबदारी असल्याचं शंकरचं म्हणणं आहे.