- मंजुल भारद्वाज
9 मार्च 2024 रोजी 'लोक-शास्त्र सावित्री' या नाटकाचा हाऊसफुल्ल शो झाल्यानंतर प्रेक्षकांनी असे नाटक पहिल्यांदाच पाहिल्याचे सांगितले. स्व. भैय्या साहेब गंधे नाट्यगृह, ला. ना. हायस्कूल, जळगावमधील प्रेक्षकांच्या या सामूहिक स्वराने रचला नवा रंग इतिहास!
त्यांच्या गदगदलेल्या, थरथरत्या, ओजस्वी, दृढ, उन्मुक्त, अश्रूंनी भरलेल्या आवाजात, ‘लोकशास्त्र सावित्री drama’ नाटकाच्या समारोपानंतर झालेल्या चर्चेत प्रेक्षकांनी एकोप्याने जाहीर केले की, असे नाटक पहिल्यांदाच घडले आहे. जळगाव आणि आम्ही स्वतःला चैतन्याला जगवणाऱ्या नाटकाला पहिल्यांदा अनुभवत आहोत!
प्रेक्षकांचा असा सामूहिक उद्गार ही एक दुर्मिळ कलात्मक उपलब्धता आहे, विशेषतः आजच्या विनाशकारी काळात. ज्या वेळी समाजात द्वेष आणि फूट हे राज्यकर्तेच निर्माण करत आहेत, अशा वेळी संपूर्ण समाजाचे एकत्र येणे आणि समता, समानता आणि संविधानासाठी कटिबद्ध होणे ही एक नवी आशा निर्माण करते.
थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांनी रंगभूमीला तीन आयामांनी समृद्ध केले आहे. पहिला पैलू म्हणजे जिथे सर्वत्र हे प्रस्थापित केले गेले आहे की 'वैचारिक नाटके चालत नाहीत' अशा मानसिकतांना तोडून वैचारिक, पुरोगामी नाटकांना कलात्मक सौंदर्याने रंगमंचावर सादर करून नवा प्रेक्षक समाज निर्माण केला.
दुसरा पैलू म्हणजे प्रेक्षक संवाद. ‘थिएटर ऑफ रेलेव्हन्स’च्या कलाकारांनी खोट्या जाहिरातींच्या माध्यमातून लूटमार आणि नफेखोरीचे चक्र मोडून थेट प्रेक्षकांशी संवाद साधला. नाटकापूर्वी थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सचे कलाकार घरोघरी जाऊन प्रेक्षकांशी संवाद साधतात. नाटकाच्या विषयावर चर्चा करतात. या प्रेक्षक संवाद प्रक्रियेने थिएटर ऑफ रेलेवन्सच्या कलाकारांसोबत प्रेक्षक जोडले जातात आणि स्व प्रेरित होऊन इतर प्रेक्षकांना तयार करतात. एकामागून एक प्रेक्षक सामील होतात आणि एक कारवाँ तयार होतो.
प्रेक्षकांचा हा सहभाग ही थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सची ताकद आहे. या प्रक्रियेद्वारे प्रेक्षकांची भूमिका बदलते; ते केवळ टाळ्या वाजवणारे प्रेक्षक राहत नाहीत तर रंगभूमीचे ध्वजवाहक बनतात, आणि रंगकर्माच्या चैतन्याने स्वतःला आणि समाजाला प्रकाशित करतात. थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांची ही टीम गेली 11 वर्षे या मूलभूत रंगसाधनेला साधत आहेत.
थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांनी रंगमंचाला दिलेला तिसरा आयाम म्हणजे निर्मात्याशिवाय, प्रायोजकशिवाय किंवा धन्ना सेठशिवाय नाटके सादर करणे. प्रेक्षकांच्या सहभागामुळे हे शक्य झाले आहे. थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांनी त्यांच्या नाट्यप्रस्तूतींमध्ये, तेही वैचारिक नाटकांसाठी प्रेक्षकांचा सहभाग सुनिश्चित करून सातत्याने हाऊसफुल्लचा विक्रम केला आहे!
रंगकर्मी अश्विनी नांदेडकर हिच्या पुढाकाराने थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांनी जळगाव मध्ये असेच केले.
उत्तर महाराष्ट्रातील खान्देशात असलेले जळगाव हे केळीच्या पिकासाठी आणि उत्पादनासाठी भारतभर प्रसिद्ध आहे. गहू, बाजरी याबरोबरच ज्वारी, कापूस, ऊस, मका, तीळ ही जिल्ह्यातील महत्त्वाची अन्न पिके आहेत. कापूस हे जिल्ह्यातील प्रमुख नगदी पीक आहे. जळगावही नव्या विकासाच्या शोधात आहे. थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांचे जळगावच्या जनतेने मनापासून स्वागत केले आणि थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांनी आपल्या कलेने प्रेक्षकांच्या मनाला आपल्या विचारांशी आणि मस्तिष्कशी जोडून त्यांना मानवी जाणीवेने उजळून टाकले.
अश्विनी ही एक दुर्मिळ कलाकार आहे, ती सर्वांना सोबत घेऊन चालते. आजच्या संधिसाधू काळात प्रत्येकजण आपापले हित शोधत असताना, ती पुन्हा आपली मुळे निर्माण करत आहे. अश्विनीची नाभी नाळ आहे जळगाव. थिएटर ऑफ रेलेव्हन्स या रंग तत्त्वज्ञानाने तिने स्वत:ला प्रज्वलित केले आहे तेव्हापासूनच तिला जळगावला आपल्या रंगकर्मने प्रज्वलित करण्याची इच्छा होती. पण आव्हानेही होती. जळगावातील प्रेक्षक सहसा तिकीट खरेदी करून नाटक पाहायला येत नाहीत, हे पहिले आव्हान होते. दुसरे आव्हान म्हणजे जळगावात प्रायोजक किंवा धन्ना सेठशिवाय नाटक प्रस्तुत करणे अशक्य आहे कारण तिथली नाट्यगृहे खूप महाग आहेत. थिएटर्स महाग आहेत आणि तेही लाईट आणि साऊंड सिस्टमशिवाय. म्हणजे पांढरा हत्ती पाळण्यासारखे होते. वरून वैचारिक नाटक कोण बघायला येणार? अश्विनी आणि तिच्या टीमने ही आव्हाने स्वीकारली. अवघ्या 14 दिवसांत सर्व आव्हानांवर मात करत समतेच्या हुंकाराने प्रेक्षकांच्या सहभागाने 'लोक-शास्त्र सावित्री' नाटकाचा हाऊसफुल शो सादर करून इतिहास रचला.
हा इतिहास घडवण्यात जळगावातील स्थानिक कलाकार, कार्यकर्ते, प्राध्यापक, शिक्षक, पत्रकार, सरकारी कर्मचारी आणि कर्तव्यदक्ष नागरिकांनी सहभाग घेतला. त्यामुळे हे नाटक केवळ रंगभूमी प्रस्तुत झाले नाही तर संपूर्ण जळगावात चर्चेचे केंद्र बनले. सकाळच्या उद्यानात राजकारण्यांच्या गटाशी झालेली चर्चा असो किंवा घरोघरी होणारा श्रोत्यांचा संवाद असो.
नाटकाने सर्वांना जोडले आणि ते केवळ भावनाप्रधान नव्हते तर भावना आणि विचारही जोडलेले होते. बहिणाबाईंच्या जन्मभूमीत सावित्रीबाई फुले यांची शिकवण ज्योत यांनी संपूर्ण श्रोत्यांना बदलाची अद्भूत मशाल देऊन पितृसत्ता आणि धर्मांधतेच्या रूढीवादी बंधनातून मुक्त होण्यासाठी प्रेरित केले.
आजच्या व्यावसायिक युगात रंगभूमीला प्रज्वलित करण्यासाठी स्वत:चा त्याग करणारे असे रंगकर्मी कुठे पाहायला मिळतात, पण थिएटर ऑफ रेलेव्हन्स थिएटरचे हे कलाकार (अश्विनी नांदेडकर, सायली पावसकर, कोमल खामकर, तुषार, प्रियांका, नृपाली, आरोही, संध्या बाविस्कर) दुर्मिळ आहेत. जे आपल्या लीडर अश्विनी नांदेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली रंगभूमीला समृद्ध करत आहेत.
आजच्या विषारी काळात प्रेक्षक आणि कलाकारांकडून वाहणारी कलात्मक अमृतधारा पाहून डोळे ओले होणे स्वाभाविक आहे.
जळगावच्या वांग्याचे भरीत आणि भाकर (बाजरी , कळण आणि ज्वारीची भाकरी) यांची चव आयुष्यभर स्मरणात राहील. धन्यवाद जळगाव!
जळगावच्या तमाम प्रेक्षकांना आणि थिएटर ऑफ रेलेव्हन्सच्या कलाकारांना विनम्र अभिवादन!
- मंजुल भारद्वाज