नात्यातला पंखा, जादूची सतरंजी आणि एअर इंडियाचा महाराजा...
घरात पंखा असणे ही मध्यमवर्गीयांसाठी तेव्हा ‘लक्झुरी’ असे. उकडायला लागलं की वर्तमान पत्रांनी किंवा मासिकांनी हवा घेणं असं तेव्हा लोकं करायची. त्यामुळे चाळा म्हणून पेपर किंवा मासिक हातात आले की वारा नको असतानाही ते हलवत बसायची काही लोकांना सवयच लागायची. उन्हाळ्यात वाळ्याचे छोट्या दांडीवर गोल फिरणारे पंखे मिळायचे. त्यांनी हवा घ्यायला मजा यायची. हे पंखे थोडे भिजवून मग वापरले तर हवा थंड व सुगंधी यायची.
कुठले ‘एरिअर्स’ किंवा असे काही पैसे मिळालेत की मध्यमवर्गीय त्यात पंखा वा रेडिओ असं काही घेत. हा रेडियो पण एक मोठा खोकाच असायचा व त्याचं एरीयल अंगणात दहा-बारा फूटांपर्यंत वा कौलारू छतावर नेऊन लटकवून ठेवावे लागे. थोडी हवा येऊन ते हाललं की हा रेडिओ ‘सिग्नल’ सोडत असे.
आईनी अशाच ‘एरिअर्स’ मधून आमच्याकडे ‘रॅले’ कंपनीचा टेबल फॅन घेतला होता. हा पंखा एकाच झोतात एकाच ठिकाणी हवा फेकत असे. त्याच्यावरचं गोल बटन फिरवून त्याला ‘रीव्हॅालव्हींग’ वर केलं की तो दोन्ही बाजूनी 180 अंशाच्या कोनात फिरून हवा देत असे. पूर्ण डावीकडे गेल्यावर डावीकडे थोडा थांबत असे व मग पुन्हा पूर्ण उजवीकडे आल्यावर तिथे थोडा थांबत असे. मी लहान असतांना आई बाबांच्या मधे झोपत असे त्यामुळे तो डावी उजवीकडे फिरतांना दोन्ही वेळला मला त्याच्या हवेची झुळूक लागायची. थंड हवेचे ते सुख एकाग्रतेने अंगावर घ्यायचं मग त्या आनंदात पुन्हा त्याच्या आपल्या अंगावर यायची वाट पहायची असं करतांना नकळत कधी झोप लागली ते कळायचंच नाही.
दिव्यांचंही तेव्हा असच असायचं. ‘ट्यूब लाइटस्’ फारसे नसायचेच. पिवळा प्रकाश देणारे बल्बच सगळीकडे असायचे. आणि वीज असणे, असे बल्ब असणे ही सुद्धा मध्यमवर्गीय श्रीमंतीचीच लक्षणं असायची. इतरांकडे तेलाचे चिमणीचे दिवे वा कंदील वगैरे असंच काही असायचं.
रस्त्यावरचे दिवे (स्ट्रीट लाइटस्) सुद्धा आधी तेलाचेच असत. म्युनिसिपालिटीचा खाकी डगल्याचा कर्मचारी हातात एक छोटी शिडी सांभाळत फिरायचा व प्रत्येक खांबावर चढून तिथल्या दिव्यात तेल टाकुन ते पेटवायचा.
असे दिवे जाऊन जेव्हा वीज व रस्त्यावर पिवळ्या प्रकाशाचे बल्बचे दिवे आलेत तेव्हा आपल्या गावात ‘कित्ती’ सुधारणा झाली असं वाटत होतं. रस्त्यावर ‘ट्यूब लाइटस’ तर मी आठवी-नववीत असतांना लागलेत. ट्यूशन वरून संध्याकाळी घरी परततांना तेव्हा तर आपण ‘फॉरेन’च्या रस्त्यावरून सायकल चालवतो आहेत असं वाटत असे.
हे ही वाचा...
दुग्ध व्यवसाय विदर्भासाठी ठरेल वरदान !
कोरोना लस निर्मितीचा प्रवास: Saniya Bhalerao
चिनी वस्तूंवर आयातकर वाढवणे – फायदा कुणाचा?
कुठल्या तरी अशाच ‘अनेकरिअर्स’ वा व्याख्याने वा पुस्तकाच्या मानधनाच्या पैशातून आईने मग घरी 2 खोल्यांसाठी 2 ट्यूबलाइट व 2 सीलिंग फॅन घेतलेत. तेव्हाचा आनंद व ‘एक्साइटमेंट’ तर अवर्णनीय होती.
‘सिलिंग फॅन’ची हवा खोलीत कुठेही बसा तरी तितकीच लागते हा आनंद मनात मावत नव्हता. मी काही वेळ तर वेगवेगळ्या जागी बसून सगळीकडे तेवढीच हवा लागते याचा अनुभव व सुख घेत होतो. मॅट्रिकचा अभ्यास मी पांढऱ्या शुभ्र ट्यूब लाइटच्या प्रकाशात केला होता.
मग कॉलेजच्या प्राध्यापक व शाळेचे शिक्षक यांनी मिळून सोसायटी करून त्यात आमचं स्वतःचं घर झाल्यावर आम्ही आमचं भाड्याचं घर सोडलं. तेव्हा आईने तिथले ते दोन्ही पंखे व ट्यूब लाइट काढुन आणुन या घरात लावलेत.
मला जुन्या संबंधातली माणसं, छोट्या-मोठ्या जुन्या वस्तू, वास्तु, घरं, लहानपणी ज्यांच्या अंगाखांद्यावर खेळलो ती मोठी झाडं यांच्याविषयीची ओढ व ‘आब्सेशन’ आहेच. ‘नॉस्टेलजिया’ मधे रमण्याची थोडी विकृतिच म्हणता येईल इतपत जास्त प्रवृत्ती माझ्यात आहे. आपण आधी राहीलेल्या जुन्या घरी जाऊन येणं, झाडं पहाणं, विहीर पहाणं, शाळेत जाऊन वर्गाच्या भिंतींना हात लाऊन येणं अशा गोष्टी अधून मधून मी करतच असतो.
या वणी मुकामात रात्री झोपतांना वर फिरणाऱ्या त्या पंख्याकडे पाहून माझ्या डोक्यात विचारही मग फिरायला लागलेत.
आपण तेव्हा शरीरानी केवढे होतो आणि आता केवढे झालोत,आपण तेव्हा मनानी, बुद्धीनी कसे होतो, आता कसे झालोत.केवढा फरक पडला आपल्यात..!! तेव्हाही हा पंखा अशीच हळुवार हवा देऊन आपल्याला सुखवत झोपवायचा आणि आत्ताही तोच, तेव्हाचाच पंखा तेच करतो आहे.
लहानपणापासून पाहिलेली जुनी माणसं भेटलीत की आपली नाळ थेट लहानपणाशी जुळत असते. तशाच निर्जीव असल्या तरी या लहानपणापासून आपण पाहिलेल्या हाताळलेल्या जुन्या वस्तूंनी पण थोडं तसंच होत असतं. जगण्याच्या मातीत ठामपणे पाय रोवून उभं रहायला आपल्याला काही माणसांचे आधार असतात. त्यांच्या खुंट्याला दोरी बांधून आपण उभं असतो. ते आपले जगण्याचे 'अँकर' असतात. तशाच या काही निर्जिव वस्तु नाही खुंटा तर खीळा होवुन आपल्या जीवनेच्छेच्या काही भागाचा अँकर होतच असतील.
जगात लाखों पंखे असतील, माझ्या जुन्या नव्या घरात पण अनेक पंखे असतील, पण माझ्यासाठी हा पंखा वेगळाच, स्पेशल आहे. कारण या पंख्याशी माझं ‘नातं’ आहे व म्हणून त्याच माझ्या आयुष्यातलं स्थान एका नातेवाईकासारखं आहे.
उन्हाळ्यात यंदा वणीला गेलो असतांना जुन्या सतरंज्या पण दिसल्यात. एक हिरवी आणि एक निळी. उन्हाळ्यात आम्ही याच फरशीवर टाकून टेबल फॅनखााा झोपत असू... आलमारी सारखा कुलर असे तो लाऊन दुपारी जेवणानंतर झोपत असू. झोपेतून उठल्यावर याच सतरंज्यांवर मग पत्त्यांचे पाच-तीन-दोन, सात-आठ किंवा बदाम सत्ती, नॉट एट होम, असे खेळ खेळायचो. नंतर भूक लागली की याच सतरंज्यांवर बसून कच्चा चिवडा किंवा एकी की बेकी करत संत्रे खायचो. अगदी लहानपणी ‘जादूची सतरंजी’, बालबहादर, फास्टर फेणे किंवा टारझन अशी काही पुस्तके वाचायचो. या सतरंज्या पाहून त्यावेळेसच्या या सगळ्या आठवणी अगदी त्यावेळच्या त्या गंधांसकट मनात वर आल्यात.
त्या सतरंज्यांनाच हे गंध चिकटले आहेत कां? म्हणून मग मी त्या सतरंज्यांचा वासही घेऊन पाहिला. पण तसं काहीच नव्हतं. या गंधाची कुपी माझ्या मनातच वेगळं ‘कंपार्ट्मेंट’ करून दडलेली आहे हे मग माझ्या लक्षात आलं. तसेच हे जूने ‘बॉम्बे डाईंगचे’ पडदे पण मग दिसलेत. ‘बॉम्बे डाईंग’ तेव्हा नवीन नवीन निघालं होतं व त्यामुळे अशा ‘प्रिंटेड’ पडद्यांची तेव्हा खूपच फॅशन होती. यवतमाळला ‘बॉम्बे डाईंग’ ची ‘एक्सक्लूझिव’ शोरूम तेव्हा नवीन उघडली होती व तेव्हा कधीतरी माहेरून परततांना आईनी हा कपडा आणून तेव्हा हे पडदे शिवले होते.
तसाच कशीद्यासारखं काही काम कपड्यावर करणं ही पण तेव्हा आया बाया तायांमद्धे एक फॅशन होती. प्लॅस्टिकच्या एका गोल रिंगमध्ये तेवढ्या भागाचा कपडा अडकवून हे काम केल्या जायचं. लाकडी सोफ्यावरच्या ऊशांच्या खोळीवर किंवा दाराच्या पडद्यावर या कामानी तेव्हा काही डिझाईन काढलं जायचं. घरोघरी तेव्हा ताईपासून आई पर्यंत स्त्रीवर्गाचा हा आवडता उद्योग असे. खुपशा घरांमधे तेव्हा दाराच्या पडद्यावर ‘एअर इंडिया’चा महाराजा दिसत असे. या ‘एअर इंडिया’च्या महाराजाचं मलाही तेव्हा खूप अप्रूप वाटत असे. हे सगळं पाहून, आठवून वस्तूंनाही आपलं आयुष्य किती चिकटलेलं असतं, त्यांच्या मधेही आपल्या किती आठवणी अडकलेल्या असतात ते लक्षात आलं.
-आशुतोष शेवाळकर
