Thanks Ambedkar : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर भारतीय 'स्त्री'स्वातंत्र्याची जाज्वल्य मशाल !

भारतीय women स्त्रीचे जीवन हे संघर्ष आणि सहनशीलता सांगते. पूर्वीच्या काळात स्त्रियांचा आवाज घराच्या उंबरठ्यापलीकडे जात नव्हता; वारसा, शिक्षण, संपत्ती, विवाह inheritance, education, property, marriage, सर्व गोष्टींवर तिचे हक्क इतरांच्या मर्जीवर अवलंबून होते. अशा दडपलेल्या, मौन बंधनात जगणाऱ्या कोट्यवधी स्त्रियांना पहिल्यांदा समानतेचा, अधिकाराचा, स्वातंत्र्याचा  breath of equality, rights, and freedomश्वास देणारे व्यक्तिमत्त्व म्हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर. Dr. Babasaheb Ambedkar

“असमानतेची साखळी मोडायची असेल तर स्त्री स्वातंत्र्य हे पहिले पाऊल आहे.” - डॉ. आंबेडकर

डॉ. आंबेडकर यांची स्त्रीविषयक भूमिका ही कोणत्याही राजकीय हेतूने, सामाजिक दबावातून किंवा लोकप्रियतेसाठी जन्मलेली नव्हती. ती त्यांच्या अनुभवातून, अभ्यासातून आणि जिवंत वेदनेतून आलेली होती. लहानपणी स्वतःच्या आईचा संघर्ष, शिक्षणासाठी झगडणाऱ्या स्त्रिया, जात-धर्माच्या साखळ्यांनी बांधलेल्या महिला आणि त्यांच्यावरील अत्याचार हे सर्व त्यांनी जवळून पाहिले आणि अनुभवलेले होते. म्हणूनच ते म्हणाले होते, “मला समाज बदलायचा आहे आणि तो स्त्री मुक्तीशिवाय शक्य नाही.”

हिंदू कोड बिल : भारतीय स्त्रीला मिळालेला पहिला मोठा कायदेशीर श्वास Hindu Code Bill

१९५०चे दशक पुरुषप्रधान रुढीवादी समाज आणि स्त्रीला संपत्ती किंवा वारसाहक्क देण्याविरोधात उभे ठाकलेले प्रभावी नेते या सर्वांमध्ये डॉ. आंबेडकर यांनी भक्कमपणे मांडलेले हिंदू कोड बिल हे भारतीय स्त्रीदृष्टीने क्रांतीचे व्रतच होते.

या बिलाने भारतीय स्त्रीला दिले:

• समान वारसाहक्क - मुलगी प्रथमच वारस म्हणून ओळखली जाऊ लागली.

• घटस्फोटाचा अधिकार - शिक्षण, अत्याचार, परित्याग यांवरून स्त्रीला स्वतःचा निर्णय घेण्याचा हक्क.

• पुनर्विवाहाचा अधिकार - समाजाच्या भीतीने नव्हे, स्वतःच्या आनंदासाठी जगण्याचा हक्क.

• संपत्तीवर स्वतःचे अधिकार - स्त्री ‘इतरांची मालमत्ता’ नाही तर स्वतःची मालक.

हे बिल पारित न झाल्यावर बाबासाहेबांनी कायदेमंत्रिपदाचा राजीनामा दिला. ते म्हणाले, “स्त्रीचा हक्क न देणाऱ्या सरकारमध्ये मी एक क्षणही राहणार नाही.” ही घटना भारतीय लोकशाहीतील सर्वात धाडसी नैतिक निर्णयांपैकी एक मानली जाते.

संविधानात स्त्रीला दिलेले मूलभूत हक्क - भविष्य बदलण्याचा पाया

भारतीय संविधानाचा मसुदा तयार करताना डॉ. आंबेडकरांनी महिलांच्या समानतेला पायाभूत तत्व मानले.

• कलम १४ – कायद्यापुढे समानता

• कलम १५ – लिंगभेदास मनाई

• कलम १६ – नोकरीतील समान संधी

• कलम ३९ (d) – समान कार्यासाठी समान वेतन

• कलम ४२ – प्रसूती सुविधा व सुरक्षा

भारतीय स्त्रीच्या आधुनिक अधिकारांचे हे पहिले मजबूत स्तंभ ठरले.

स्त्रीशिक्षण – बाबासाहेबांच्या क्रांतीचे केंद्र

त्यांचे सुप्रसिद्ध वाक्य

“शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा!” आजही भारतीय स्त्रीच्या वाटचालीचे घोषवाक्य आहे.

महाड सत्याग्रह असो किंवा नाशिकचा मंदिर प्रवेश - बाबासाहेबांनी नेहमी स्त्रियांना अग्रभागी उभे केले. त्यांच्या चळवळींमध्ये स्त्रियांचा झालेला भव्य सहभाग ही त्या काळातील एक सामाजिक क्रांतीच होती. अनेकदा सभा संपल्यानंतर बाबासाहेब थांबून स्त्रियांचे प्रश्न ऐकत, त्यांच्या अडचणींकडे लक्ष देत आणि त्यांना प्रोत्साहित करत. “तुम्ही पुढे आलात तरच समाज बदलेल,” असे ते ठामपणे सांगत.

धर्मांतरणाचा निर्णय : शोषणातून स्त्रीच्या मुक्तीचा मार्ग

१९५६ मध्ये बौद्ध धर्माची दीक्षा घेताना बाबासाहेबांनी स्पष्ट सांगितले की हा निर्णय सामाजिक न्यायासाठीच होता. त्यांनी हा धर्म निवडला कारण तो स्त्री-पुरुष समानतेची हमी देणारा धर्म आहे. बौद्ध संघात महिलांना भिक्षुणी म्हणून सन्मान आहे— भारतीय सामाजिक परंपरेला आव्हान देणारी ही मोठी संकल्पना होती. दीक्षाभूमीवर लाखो स्त्रिया त्यांच्या मागे उभ्या होत्या — कारण त्यांना माहित होते की हा फक्त धर्मपरिवर्तन नव्हता; हा स्वाभिमान परत मिळवण्याचा क्षण होता.

आजच्या काळात बाबासाहेबांचे महत्त्व

आज महिलांविरुद्ध हिंसा, ऑनलाइन छळ, कमी वेतन, राजकीय प्रतिनिधित्वाचा अभाव, जात-जातीच्या रूढी  या सर्व समस्यांमध्ये डॉ. आंबेडकरांचे विचार अधिक संबंधित वाटतात.

• त्यांनी शिकवलेली कायदेशीर समानता आजही महिलांच्या संघर्षाची दिशा आहे.

• त्यांनी कार्यान्वित केलेले समान वेतनाचे तत्व आजही अनेक क्षेत्रांत पूर्णपणे लागू झालेले नाही.

• स्त्री ही स्वतंत्र व्यक्ती, निर्णयक्षम नागरिक आहे, या विचाराला अजूनही सामाजिक अडथळे आहेत. स्त्री स्वातंत्र्याच्या लढ्यात बाबासाहेबांचे योगदान हे केवळ इतिहासातील एक प्रकरण नाही, तर आजच्या भारताचे मार्गदर्शक तत्व आहे.

बाबासाहेब : स्त्रीमुक्तीचे प्रणेते

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भारतीय महिलांचा केवळ कायद्यानुसारच नव्हे तर मानसिक, सामाजिक, आर्थिक पातळीवर मुक्तीचा मार्ग मोकळा केला. त्यांनी समाजाला शिकवले की, स्त्री सक्षमीकरण ही केवळ कल्याण योजना नसून ती सामाजिक क्रांतीचा केंद्रबिंदू आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्त्री सक्षमीकरणासाठीचे योगदान हे भारतीय समाजाच्या परिवर्तनाचा पाया आहे. त्यांनी स्त्रीला केवळ सन्मान दिला नाही; तर तिला नागरिक, व्यक्ती, अधिकार संपन्न मानव म्हणून उभे केले. त्यांनी दिलेले कायदे, विचार, प्रेरणा आणि लढण्याची ताकद यांनी भारतीय स्त्रीच्या आयुष्याचा संपूर्ण प्रवासच बदलून टाकला. आज जेव्हा भारतातील स्त्रिया शिक्षण घेतात, न्याय मिळवतात, नेतृत्व करतात, आकाशाला गवसणी घालतात तेव्हा त्या प्रत्येक यशामागे बाबासाहेबांचा संघर्ष जिवंत आहे. आज भारतातील प्रत्येक स्त्रीला मिळालेला आवाज, स्वातंत्र्य, कायदेशीर हक्क आणि स्वाभिमान हे सर्व बाबासाहेबांच्या सत्याग्रही विचारांचेच दान आहेत. डॉ बाबासाहेब फक्त संविधानकार नव्हते; ते भारतीय स्त्रीच्या संघर्षासाठी पेटवलेली अमर जाज्वल्य मशाल कायम राहतील.

रेणुका कड

(लेखिका, विकास अध्ययन केंद्र, कार्यक्रम संचालक, महाराष्ट्र)