करसवलतीमुळे कार्पोरेट तुपाशी, हमीभावा अभावी शेतकरी उपाशी - विकास मेश्राम

केंद्र सरकारने किमान आधारभूत किंमत (MSP) ची शिफारस केली आहे. शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतमालाला किमान किफायतशीर भाव मिळवून देणे, बाजारातील महागाई नियंत्रित करून ग्राहकांच्या हिताचे रक्षण करणे आणि देशाची अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करणे हा यामागील उद्देश आहे.

किमान आधारभूत किंमत 1966-67 मध्ये लागू करण्यात आला, जेव्हा भारतात अन्नपदार्थांची तीव्र टंचाई होती. त्यानंतर सरकारने देशांतर्गत अन्नधान्य उत्पादन वाढवण्यासाठी गहू आणि तांदळाच्या सुधारित वाणांचे बियाणे, उत्तम सिंचन व्यवस्था, यांत्रिकीकरण, महागड्या 'हरितक्रांती तंत्रज्ञान' रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांसह प्रोत्साहन दिले. यामुळे, वाढलेल्या कृषी खर्चाची भरपाई करण्यासाठी, सरकारने शेतकऱ्यांना किमान आधारभूत किंमत आर्थिक मदतीची हमी दिली. त्यामुळे अन्नधान्याचे उत्पादन वाढले आणि भारताची अन्न सुरक्षा आणि अन्नधान्यामध्ये स्वयंपूर्णता प्राप्त झाली.

किमान आधारभूत किंमत एमएसपीच्या योग्य अंमलबजावणीचा परिणाम म्हणून, पंजाब आणि हरियाणा सारख्या अ राज्यांमध्ये भूजल सिंचनाच्या मदतीने सघन शेती तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यात आला, ज्यामुळे प्रमुख तृणधान्य पिकांची (गहू आणि तांदूळ) उच्च उत्पादकता 5 पेक्षा जास्त नोंदवली गेली. ज्यामुळे या दोन पिकांची वार्षिक उत्पादकता 10-12 मेट्रिक टन प्रति हेक्टर होते. हे राष्ट्रीय सरासरीच्या जवळपास दुप्पट आहे आणि जागतिक स्तरावर सर्वोच्च स्थानी देखील आहे.

मध्य प्रदेश आणि छत्तीसगडने गेल्या दशकात किमान आधारभूत किंमत प्रणाली प्रभावीपणे स्वीकारून अशीच उल्लेखनीय प्रगती साधली आहे. अशाप्रकारे, एमएसपी धोरणाने शेतीमध्ये उत्तम तंत्रज्ञानाचा अवलंब करणे सुनिश्चित केले ज्यामुळे देशातील गव्हाचे उत्पादन 1960 च्या तुलनेत आता 10 पटीने आणि तांदळाचे उत्पादन 4 पटीने वाढले आहे. दरम्यान, उच्च उत्पादकता सधन कृषी तंत्रज्ञानाची उपलब्धता असूनही , तेलबिया, कडधान्ये आणि भरड धान्य पिकांचे क्षेत्र आणि उत्पादन घटले कारण प्रभावी किमान आधारभूत किंमत प्रणाली नसताना या पिकांची लागवड शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरली.

प्रख्यात कृषी शास्त्रज्ञ एम एस स्वामिनाथन यांना त्यांच्या दुःखद निधनानंतर काही महिन्यांनी सर्वोच्च नागरी पुरस्कार, भारतरत्न प्रदान करणाऱ्या नरेंद्र मोदी सरकारने शेतकऱ्यांच्या मागण्यांची पूर्तता करण्याच्या वचनबद्धतेपासून दूर राहणे अत्यंत खेदजनक आहे, स्वामीनाथन फॉर्म्युल्यानुसार हमी भावा साठी कायदा करणे हे शेतमालाला आवश्यक आहे .

2020-21 या वर्षभर चाललेल्या आंदोलनादरम्यान आंदोलक शेतकऱ्यांच्या मागण्यांमध्ये त्यांच्यावर लादलेली प्रकरणे मागे घेणे, कर्जमाफी, पेन्शन आणि शेतकऱ्यांना सबसिडी देणाऱ्या WTO मधून भारताची माघार यासह इतर मागण्यांचा समावेश आहे या मागण्या मान्य करण्यासाठी विविध शेतकरी संगठना आंदोलनाच्या माध्यमातून सरकारवर दबाव आणत आहे. पण मोदी सरकार विविध मार्गांनी शेतकरी आंदोलन दडपण्याचा प्रयत्न करीत आहे आपण एक लक्षात घेतले पाहिजे की पंतप्रधान मोदींनी गुजरातचे मुख्यमंत्री म्हणून एमएसपी हमीभाव कायद्याची वकिली केली आणि स्वामीनाथन यांच्या अध्यक्षतेखालील राष्ट्रीय शेतकरी आयोगाच्या अहवालाची अंमलबजावणी करण्याबाबतही बोलले. पंतप्रधान झाल्यानंतर मोदी आणि त्यांच्या भारतीय जनता पक्षाने (भाजप) या दोन्ही मुद्द्यांवर आपली भूमिका बदलली आहे. परिणामी, कृषी क्षेत्र आता अस्तित्वाच्या संकटातून बाहेर येण्याची वाट पाहत आहे, जरी अन्नधान्य उत्पादनात वर्षानुवर्षे वाढ होत असून बफर स्टॉकमुळे धान्याचा पुरेसा पुरवठा होत असून सुद्धा शेतीक्षेत्र खुप संकटात सापडला आहे.मोदी सरकारने 2019 मध्ये (लोकसभा निवडणूक प्रचार) जोरदार घोषणा केली होती की 2022 पर्यंत शेतकऱ्यांचे उत्पन्न दुप्पट होईल. मोदींना दुसऱ्यांदा विजय मिळवून देण्यासाठी हा दावा महत्त्वाचा ठरला. आता, हमीभाव एमएसपीच्या मागणीसाठी शेतकऱ्यांच्या तीव्र संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर मोदी आणि भाजप या प्रकरणी मौन बाळगून आहेत.हरियाणातील भाजप सरकारने शेतकऱ्यांच्या तक्रारींची दखल न घेता शेतकरी आंदोलकांना हरयाणातील सीमा ओलांडून दिल्ली गाठण्यापासून रोखण्यासाठी विलक्षण कठोर आणि क्रूर उपाययोजना केल्या आहेत, हे अत्यंत क्लेशदायक आहे.

22 जानेवारी 2024 रोजी अयोध्येत राम मंदिराचे अभिषेक झाल्यानंतर रामराज्य सुरू होईल, असे भाजप आणि मोदी सरकारने सांगितले होते. राम-राज्यांतर्गत कल्पना केलेल्या व्यवस्थेत, न्याय आणि न्यायाचे पालन केले जाते आणि लोकांचे मत लक्षात घेऊन शासन केले जाते. परंतु, विरोधाभास म्हणजे, रामराज्यावर केंद्रस्थानी असलेल्या अशा मोठ्या दाव्यांसह, हरियाणातील भाजपची सत्ता शेतकऱ्यांना देशाच्या कोणत्याही भागात आंदोलन करण्याचा आणि आंदोलन करण्याच्या घटनात्मक हमी दिलेल्या मूलभूत अधिकारांना पायदळी तुडवत आहे.पंजाब-हरियाणा सीमेवर थांबलेल्या शेतकऱ्यांना हरियाणातील भाजप सरकारकडून त्यांच्या हालचालींवर अंकुश ठेवण्यासाठी आणि त्यांना ताब्यात घेण्याच्या उद्देशाने ड्रोन, पेलेट गन आणि इतर सक्तीचे उपाय वापरून दिल्लीकडे कूच करण्यापासून रोखले जात आहे.

अशा दंडात्मक उपायांमुळे शांततापूर्ण मोर्चात सहभागी शेकडो शेतकरी जखमी झाले आहेत. अनेक शेतकऱ्यांच्या डोळ्यांना दुखापत झाली आहे आणि मीडिया रिपोर्ट्सनुसार त्यांच्यापैकी अनेकांची दृष्टी गेली आहे. त्यांच्यावर अश्रुधुराचे गोळे सोडण्यासाठी ड्रोनचा वापर करण्यात आला आहे.

21 वर्षीय तरुण शेतकरी शुभकरन सिंह यांचा गोळी लागल्याने मृत्यू झाल्याची बातमी मीडियात आहे. यामुळे हरियाणा सरकारच्या विरोधात मोठ्या प्रमाणावर रोष निर्माण झाला असून, आंदोलनकर्त्या शेतकऱ्यांनी आंदोलन शांततेने पुढे जोमाने नेण्याचा त्यांचा संकल्प केला आहे.'गोदी मीडिया' म्हणून ओळखले जाणारे कॉर्पोरेट-नियंत्रित माध्यम सरकारच्या प्रचारात सतत गुंतलेले असते. आंदोलनस्थळी शेतकऱ्यांचे ट्रॅक्टर म्हणजे कायद्याची अंमलबजावणी करणाऱ्या एजन्सींवर हिंसाचार घडवण्यासाठी तैनात केलेल्या तात्पुरत्या लष्करी टँकशिवाय काही नसल्याची खोटी कथा तयार केली आहे. अशा अहवालांचा उद्देश शेतकरी आणि त्यांच्या संघर्षाची बदनामी करणे हा आहे.

मोदी सरकारच्या काळात, कृषी क्षेत्र न्यायाच्या प्रतीक्षेत असताना, कॉर्पोरेट्स क्षेत्र त्यांना मिळणाऱ्या कर सवलतीचा आनंद घेत आहेत. हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की सप्टेंबर 2019 पासून पंतप्रधान मोदींच्या सरकारने कार्पोरेट कंपन्यांसाठी मूळ कॉर्पोरेट कर दर 30 टक्क्यांवरून 22 टक्क्यांवर आणला आहे. नव्याने स्थापन झालेल्या कंपन्यांसाठी कर दर 25 टक्क्यांवरून 15 टक्के करण्यात आला आहे.कर दर कमी करण्यासाठी हे सर्व उपाय "गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी" घेण्यात आले आहे असे अर्थ मंत्रालयाचे म्हणणें आहे पण , कॉर्पोरेट्सनी त्यांना मिळालेल्या कर सवलतींनंतर कोणतीही अतिरिक्त गुंतवणूक केली नाही आणि यामुळे सरकारी तिजोरीला 1,45,000 कोटी रुपयांचे नुकसान झाले आहे. असा अंदाज आहे की कर कपातीमुळे कॉर्पोरेट्सना 6 लाख कोटी रुपयांचा मोठा फायदा झाला, ज्यासाठी त्यांना कोणतेही आंदोलन करावे लागले नाही.

अन्न सुरक्षा स्वावलंबन ही भारतासाठी स्थिरता आणि आदराची बाब आहे. अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी तसेच खुल्या बाजारातील किमतींवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी एमएसपी ही एक हस्तक्षेप यंत्रणा असल्याचे सिद्ध झाले आहे. कमी लोकसंख्या असलेल्या आणि कतार, बहरीन इत्यादी मजबूत औद्योगिक-आर्थिक पाया असलेल्या देशांसाठी आयातीद्वारे अन्न सुरक्षा हे एक व्यवहार्य मॉडेल असू शकते.

अन्यथा, ऑस्ट्रेलिया आणि अमेरिका स्पर्धात्मक किमतीत उर्वरित जगाला गव्हाचे उत्पादन आणि निर्यात करू शकतात, परंतु नंतर कृषी व्यवसायात गुंतलेल्या भारतीयांसह जगातील निम्मी लोकसंख्या बेरोजगार होईल. शुल्कमुक्त आयातीद्वारे स्वस्त पाम तेल मोठ्या प्रमाणात आयात करण्याचे पक्षपाती सरकारी धोरण तेलबिया शेतकरी आणि भारतातील खाद्यतेल उद्योगांच्या हितासाठी हानिकारक ठरले.

त्यामुळे शेती हा बहुराष्ट्रीय कंपन्यांच्या आणि संसाधनांनी समृद्ध देशांच्या जागतिक मुक्त व्यापार राजवटीचा विषय बनवू नये. कारण शेती ही सर्व मानवी संस्कृतींची जननी आहे, सर्व देशांतील मूळ समाज आणि रहिवाशांची पहिली सामाजिक आणि व्यावसायिक क्रिया आहे, जी त्यांच्या जगण्यासाठी आणि रोजगारासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

2006 मध्ये स्वामीनाथन यांच्या अध्यक्षतेखाली राष्ट्रीय शेतकरी आयोगाने एमएसपी च्या सुधारणेसाठी आणि चांगल्या गणनेसाठी केलेल्या एमएसपी एकूण सरासरी खर्च (C-2 खर्च) पेक्षा किमान 50% जास्त असावा' या शिफारशीची अंमलबजावणी न केल्याने, सरकारच शेतकऱ्यांची पिळवणूक करत आहे कारण सरकार शेतकऱ्यांकडून एकूण किमतीपेक्षा कमी दराने धान्य खरेदी करत आहे.तर किमान हमीभाव कायदा न बनवून शेतकऱ्यांची पिळवणूक करण्यासाठी सरकारने मध्यस्थांना मोकळे रान दिले आहे. जे जाहीर केलेल्या हमीभाव पेक्षा कमी किमतीत शेतकऱ्यांचा शेतमाल खरेदी करतात. एमएसपी ची कायदेशीर हमी नसताना, देशात उत्पादित होणारी 90 टक्क्यांहून अधिक कृषी पिकांची एमएसपीच्या किमतीपेक्षा 20 ते 50 टक्के कमी दराने मध्यस्थ खरेदी करतात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना सरासरी 15-10 हजार रुपये मिळतात, त्यामुळे देशातील शेतकऱ्यांचे वार्षिक 20 लाख कोटी रुपयांचे नुकसान होते.

मध्यस्थांकडून एमएसपीपेक्षा कमी दराने शेतीमाल खरेदी केल्याने ग्राहकांना कोणताही फायदा मिळत नाही, कारण ग्राहकांसाठी किरकोळ खुल्या बाजारात कृषी उत्पादकांच्या किंमती एमएसपीच्या किमतीपेक्षा नेहमीच 50 टक्के जास्त असतात, याचा अर्थ असा की पक्षपाती सरकारी धोरणांमुळे, मध्यस्थ भारतीय कृषी उत्पादन बाजारातील सर्व नफा खात आहेत. इंडियन कौन्सिल फॉर रिसर्च ऑन इंटरनॅशनल रिलेशन्स-ऑर्गनायझेशन फॉर इकॉनॉमिक को-ऑपरेशन अँड डेव्हलपमेंट (ICRIER-OECD) यांच्या अहवालानुसार शेतीमालाच्या किमती कृत्रिमरीत्या कमी ठेवणे हे दर्शविते. भारतीय शेतकरी 2000 सालापासून सरकारच्या पक्षपाती धोरणांमुळे शेतकऱ्यांना सतत दारिद्र्यरेषेखाली ठेवले असून ते सतत तोटा सहन करत आहेत. पुढे अहवालात असे नमूद केले आहे की पक्षपाती सरकारी धोरणांमुळे कमी शेतीमालाच्या किमतींमुळे भारतीय शेतकऱ्यांना एकट्या 2022 मध्ये 14 लाख कोटी रुपये आणि 2000-2017 दरम्यान 2017 च्या किमतीत 45 लाख कोटी रुपयांचे नुकसान झाले असून सरकारच्या या पक्षपाती धोरणावर आधारित शोषणामुळेच शेतकऱ्यांना आत्महत्या करावी लागत आहे.

किमान आधारभूत किंमत ला कायदेशीर हमी बनवण्यासाठी, कृषि उत्पन्न बाजार समितीच्या कायद्यात आवश्यक सुधारणा करून एक कलम समाविष्ट करणे आवश्यक आहे की 'कृषि उत्पन्न बाजार समितीत शेतमालाचा लिलाव घोषित किमान आधारभूत हमीभावावर होईल. तसेच किमान आधारभूत किंमत ला कायदेशीर हमी तयार करण्यासाठी, कृषि उत्पन्न बाजार समितीच्या कायद्यात आवश्यक सुधारणा

करून ' शेतमालाच्या लिलावास घोषित MSP किमान आधारभूत किमतींपेक्षा कमी भावात खरेदी करण्याला कायदेशीररित्या परवानगी नाही' असे कलम समाविष्ट करणे आवश्यक आहे.

किमान आधारभूत हमीभावावर कायदेशीर अंमलबजावणी वर अनेक शंका व्यक्त केल्या जात आहेत की बहुतांश शेतीमाल एपीएमसी कृषी उत्पन्न बाजार समित्यांच्या मार्केटमध्ये विकला जात नाही, व्यापारी कृषी उत्पादनाच्या खरेदीवर बहिष्कार टाकू शकतात, खरेदी केलेल्या शेतीमालाची खरेदी, साठवणूक, मार्केटिंग इत्यादीसाठी सरकारकडे भौतिक आणि आर्थिक संसाधने नाहीत.

प्रशासकीय आणि व्यावसायिक समुदायातील निहित स्वार्थी लॉबींनी प्रचार केलेल्या या सर्व शंका तर्कहीन आहेत. कारण देशांतर्गत मागणीच्या तुलनेत भारतातील गहू आणि तांदूळ उत्पादनात थोडेफार अतिरिक्त आहे, तर तेलबिया, कडधान्ये आणि इतर पिकांच्या उत्पादनात अजूनही मोठी तूट आहे.

2022 मध्ये देशांतर्गत गव्हाची मागणी 103 दशलक्ष मेट्रिक टन होती आणि तांदळाची मागणी 109 दशलक्ष मेट्रिक टन होती. फेब्रुवारी-2022 मध्ये तापमानात अचानक वाढ झाल्यामुळे गव्हाच्या उत्पादनात घट झाल्यामुळे मे-2022 मध्ये भारत सरकारला गहू निर्यातीवर बंदी घालणे भाग पडले.मान्सूनच्या अनिश्चिततेमुळे खरीप हंगाम-2023 मध्ये भात लागवड क्षेत्रात झालेली घट लक्षात घेऊन स्थानिक पुरवठा वाढविण्याच्या प्रयत्नात, तांदळाच्या निर्यातीवरही बंदी घालण्यात आली. त्यामुळे, व्यापाऱ्यांकडून किमान आधारभूत किंमत च्या कायदेशीर नियमांमध्ये कृषी उत्पादनावर बहिष्कार टाकणे हा खोटापणा आहे, कारण अन्नपदार्थांचा पुरवठा कृषी उत्पादनांच्या मागणीपेक्षा कमी आहे आणि आयात सरकारच्या धोरणावर अवलंबून असेल.

सरकारी धोरणाच्या निषेधार्थ व्यापारी जर शेतमालाच्या खरेदीवर बहिष्कार टाकणार असतील तर सरकार त्यांना आयात का करू देणार. सन 2023 साठी निर्धारित केलेल्या 44.4 दशलक्ष मेट्रिक टनांच्या उद्दिष्टासमोर सरकार केवळ 26 दशलक्ष मेट्रिक टन गहू खरेदी करू शकले आहे आणि देशांतर्गत बाजारपेठेतील किमती नियंत्रित ठेवण्यासाठी सरकारने घातली आहे, हे या तथ्यांवरूनही सिद्ध होते. गहू निर्यात आणि साठवणूक मर्यादा. जसे व्यापारी समुदायांवर अनेक निर्बंध लादले गेले.पाच ट्रिलियन डॉलर्स म्हणजेच वार्षिक ४१५ लाख कोटी रुपयांची अर्थव्यवस्था असल्याचा दावा करणाऱ्या आणि सरकार उद्योगपतींचे २०-२५ लाख कोटी रुपयांचे कर्ज माफ करत असलेल्या भारतासारख्या देशात शेतकऱ्यांना यापासून वाचवण्यासाठी एमएसपी हमी कायदा केला गेला पाहिजे. मध्यस्थांकडून आणि अन्न सुरक्षेसाठी शोषण केवळ निहित स्वार्थ असलेले लॉबीस्ट देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या पतनाबद्दल बालिश दावे करू शकतात.

सरकारने दिलेल्या माहितीनुसार, 60 दशलक्ष मेट्रिक टन पेक्षा जास्त धान आणि 26 दशलक्ष मेट्रिक टन गव्हाच्या खरेदीसाठी 2.26 कोटी रुपयांहून अधिक रक्कम शेतकऱ्यांना हस्तांतरित करण्यात आली.याशिवाय, भारत 2022-23 मध्ये 1.38 लाख कोटी रुपयांचे खाद्यतेल आणि 20 हजार कोटी रुपयांच्या डाळींची आयात करतो, म्हणजेच भारत आधीच सरकारी खरेदी आणि कृषी उत्पादनांच्या आयातीवर 5 लाख कोटी रुपयांहून अधिक खर्च करत आहे.यामुळे, किमान आधारभूत किंमतची कायदेशीर हमी भारतासाठी आर्थिक संकटांना कारणीभूत ठरेल हे दावे पूर्णपणे तर्कहीन आहेत कारण 23 पिकांच्या एकूण उत्पादनाचे हमीभाव मूल्य सरकारी अंदाजानुसार सुमारे 17 लाख कोटी रुपये आहे केवळ 70% शेतीमाल बाजारामध्ये विक्रीयोग्य म्हणून विकला जातो आणि उर्वरित शेतकरी कुटुंबे घरगुती कारणांसाठी वापरतात.

त्यामुळे व्यापारी वर्गाने एपीएमसी कृषी उत्पन्न बाजार समिती मार्केटवर पूर्णपणे बहिष्कार घातला तरी क्रिसिलच्या संशोधन संचालकांच्या म्हणण्यानुसार, सरकार फक्त तोच शेतमाल खरेदी करेल ज्याची किंमत बाजारात एमएसपीपेक्षा कमी असेल, त्यासाठी सरकारला फक्त 6 रुपये लागतील.जो त्याच वर्षी खरेदी केलेला शेतमाल खुल्या बाजारात विकून किंवा आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत निर्यात करून सरकार परत मिळवू शकते .किमान आधारभूत किंमतीची कायदेशीर हमी देशाची अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करेल आणि बाजारातील महागाई नियंत्रित करेल, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना मध्यस्थांकडून होणाऱ्या शोषणापासून संरक्षण मिळेल, ज्यामुळे त्यांना उत्तम कृषी उत्पादन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहन मिळेल. शिवाय, ग्राहकांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी बाजारातील चलनवाढीच्या भ्रष्ट फेरफारावर नियंत्रण ठेवेल, जसे की गेल्या काही वर्षांमध्ये सरकारने खरेदी केलेला कृषी माल खुल्या बाजारात विकून नियमितपणे केला जात आहे.

शेतमालाला कायदेशीर हमी तेलबिया आणि कडधान्यांसह सर्व कृषी मालामध्ये स्वावलंबनाद्वारे भारताची शाश्वत अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करेल, जे पाणी- आणि संसाधन-केंद्रित अन्नधान्य पिकांच्या उत्पादनापेक्षा शेतकऱ्यांसाठी अधिक फायदेशीर असेल.

कोट्यवधी भारतीयांना अन्न सुरक्षा आणि उपजीविका देणारे कृषी क्षेत्र दीर्घकाळापासून संकटात आहे. शेती करणे आता फायदेशीर मानले जात नाही. त्यामुळे सरकारकडून अनुकूल उपाययोजना करण्याची गरज आहे. जर कॉर्पोरेट्स मोठ्या प्रमाणात कर कपातीची वाट पाहू शकत नसतील तर शेतीने का थांबावे आणि शेतकऱ्यांचे नुकसान का करावे? हा प्रश्न सर्वसामान्य लोकांना पडणं गरजेचे आहे

विकास परसराम मेश्राम

मु. पो. झरपडा ता. अर्जुनी मोरगाव

जिल्हा - गोंदिया

मोबाईल नंबर 7875592800

vikasmeshram04@gmail.com