निराशादायक अर्थसंकल्प आणि रस्त्यावर आंदोलन करणारे शेतकरी

राजकारण आणि इतर सनसनाटी गोष्टींकडे दुर्लक्ष केले तर देशासाठी अन्न पिकवणाऱ्या शेतकऱ्यांनी आपल्या मागण्यांसाठी रस्त्यावर उतरणे दुर्दैवी आहे . 2020-21 मधील प्रदीर्घ शेतकरी आंदोलनादरम्यान झालेल्या हिंसक घटना आणि लाल किल्ल्याची घटना पाहता केंद्र आणि हरियाणा सरकार कडकपणा दाखवत असले, तरी शेतकऱी आंदोलन करतात त्या ठिकाणी मोठमोठे अडथळे निर्माण करणे आणि रस्त्यांवर खिळे ठोकणे शेतकऱ्यांसाठी चांगली कृती सरकार करत आहे, असे म्हणता येणार नाही. प्रशासनाला कायदा व सुव्यवस्थेचा प्रश्न भेडसावत असून अशा आंदोलनादरम्यान अराजकतावादी घटकांकडून हस्तक्षेप होण्याची शक्यता असते. सर्वसामान्य नागरिकांच्या सुरक्षेच्या दृष्टीने अशा उपाययोजना आवश्यक असतील, पण अशी परिस्थिती का निर्माण होते, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. शेतकऱ्यांच्या न्याय्य प्रश्नांवर वेळीच संवेदनशील पुढाकार का घेतला जात नाही? तीन कृषी कायद्यांविरोधात प्रदीर्घ विरोधानंतर झालेल्या कराराशी संबंधित मुद्द्यांची अंमलबजावणी करण्यासाठी केंद्र सरकारकडे पुरेसा वेळ होता. काही मागण्या पूर्ण करण्यासाठी पुढाकार घेतला असता तर बरे झाले असते. तथापि, सरकारने असा युक्तिवाद केला आहे की एवढ्या मोठ्या देशात प्रत्येक पीक एमएसपीच्या कक्षेत आणणे व्यावहारिक ठरणार नाही आणि त्यामुळे अर्थव्यवस्थेवर मोठा ताण पडेल. पण असे असूनही आज शेती हा तोट्याचा व्यावसाय झाला आहे, हे मान्य केले पाहिजे. शेतक-यांच्या आत्महत्येला याच्याशी जोडून पाहिले पाहिजे. नवीन पिढी आता शेतीपासून दूर जाऊ लागली आहे. निःसंशयपणे, भारतीय शेतीचे स्वरूप निव्वळ व्यावसायिक राहिलेले नाही, परंतु आपण हे लक्षात ठेवूया की देशाची निम्मी लोकसंख्या प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्षपणे शेती आणि संबंधित व्यवसायांवर अवलंबून आहे. त्यामुळे शेती फायदेशीर करण्याची गरज आहे. शेतकऱ्यांचा असंतोष दूर करण्यासाठी काही मध्यम मार्ग काढता येईल. खरे तर स्वामीनाथन आयोगाच्या शिफारशींची अंमलबजावणी, शेतमजुरांना पेन्शन, शेतकरी कर्जमाफी, जागतिक व्यापार संघटनेच्या करारा मधून माघार, शेतकऱ्यांवरील गुन्हे मागे घेणे आणि लखीमपूर खेरी घटनेतील पीडितांना आर्थिक भरपाई या मागण्या शेतकरी आंदोलक करत आहेत.

2024 च्या अंतरिम अर्थसंकल्पाने देशातील शेतकऱ्यांची सर्वाधिक निराशा झाली आहे. गेल्या काही वर्षांपासून सरकार इतर क्षेत्रांच्या तुलनेत कृषी आणि शेतकऱ्यांसाठीच्या योजना आणि अनुदानांवर सातत्याने हल्ले करत असले, तरी हा अर्थसंकल्प आगामी लोकसभा निवडणुकीपूर्वीचा असल्याने देशातील लोकसंख्येतील सर्वात मोठा वर्ग शेतकरी, या अर्थसंकल्पाकडून अनेक मोठ्या अपेक्षा ठेवण्यात आल्या होत्या. अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी आपल्या अर्थसंकल्पीय भाषणात अनेकवेळा देशातील शेतकऱ्यांचा उल्लेख केला आणि त्यांना देशाच्या प्रगतीचा आधार असे वर्णनही केले, परंतु त्यांच्या अर्थसंकल्पाचा अभ्यास केल्यावर हे स्पष्ट होते की त्यांनी शेतकऱ्यांबद्दल केलेला उल्लेख अप्रासंगिक आहे. बजेट वाटपावर या वेळी कृषी क्षेत्राशी निगडित बहुतांश योजनांच्या बजेटमध्ये निर्दयपणे कपात करण्यात आल्याचे वास्तव आहे. देशाचे पोट भरण्याच्या प्रयत्नात देशातील शेतकरी कर्जाच्या खाईत बुडाला आहे, पण अर्थसंकल्पात कर्जमाफीचा उल्लेख नाही. शेतकऱ्यांना आशा होती की मोदीजी शेतकऱ्यांचा संताप कमी करण्यासाठी तसेच देशभरातील शेतकऱ्यांची बहुप्रतिक्षित महत्त्वाची मागणी पूर्ण करण्यासाठी कर्जमाफी देतील. प्रत्येक पिकाला किमान आधारभूत किंमत देण्यासाठी हमीभाव कायदा जाहीर करणार, यासाठी शेतकरीही अधिक आशावादी होते कारण पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, गुजरातचे मुख्यमंत्री असताना, स्वत: तत्कालीन केंद्र सरकारसमोर शेतकऱ्यांसाठी 'एमएसपी हमी कायदा' आवश्यक असण्याची वकिली करत होते. आणि आता गेल्या दहा वर्षांपासून चेंडू त्यांच्या कोर्टात असल्याने, यावेळी मोदीजी आपल्या बाजूने गोल करतील, अशी आशा शेतकऱ्यांना वाटत होती. पण मोदीजींनी एकट्याने गोल करून चेंडू सोडण्याकडे ढुंकूनही पाहिले नाही. आणि शेतकऱ्यांच्या योजने मध्ये मोठ्या प्रमाणात कपात केली आहे या मध्ये पंतप्रधान किसान सन्मान निधीची रक्कम 6000 रुपयांवरून 12000 रुपयांपर्यंत वाढवून सर्व शेतकऱ्यांना त्याच्या कक्षेत आणण्याची चर्चा आहे. या संदर्भात, प्रसारमाध्यमांच्या आकडेवारीनुसार या योजनेच्या सुरुवातीला सुमारे 13.50 कोटी शेतकऱ्यांना पंतप्रधानांच्या नावाने 'पीएम किसान सन्मान निधी' देण्यात आला होता. म्हणजेच जेव्हा योजना सुरू झाली तेव्हा ती पौर्णिमेच्या चंद्रासारखी होती, परंतु 11वा हप्ता येईपर्यंत तो हळूहळू द्वितीया चंद्राच्या दिशेने संकुचित झाला होता. या योजनेच्या लाभार्थ्यांची संख्या घटून केवळ साडेतीन कोटींवर आली आहे. बहुसंख्य शेतकऱ्यांना अपात्र घोषित करून सरकारने या योजनेतून बाहेर पडण्याचा मार्ग सातत्याने दाखवला आणि त्याचा लाभ घेणाऱ्या शेतकऱ्यांची संख्या आणि त्याची रक्कम आणि हप्ता कमी होत गेला. बहुसंख्य शेतकऱ्यांना अपात्र घोषित केल्यानंतर त्यांच्या खात्यात जमा झालेली रक्कम आता काटेकोरपणे वसूल केली जात आहे. यात शेतकऱ्यांची इभ्रतही नष्ट होत असून निधीही बुडत आहे. या लाभार्थी शेतकऱ्यांची यादी सरकारी खात्यांनी तयार केली, त्यांची बँक खाती बँक अधिकाऱ्यांनी उघडली आणि त्यात पंतप्रधानांनी रक्कम जमा केली, मग त्यात झालेल्या चुकांना शेतकरी कसे जबाबदार ठरले, हा प्रश्न आहे. ? गतवर्षीप्रमाणेच यंदाही या योजनेसाठी बजेटमध्ये ६० हजार कोटींची तरतूद असली तरी ती किती शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचणार हे अद्याप निश्चित झालेले नाही.

जर आपण कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाबद्दल बोललो तर, त्याचे मागील बजेट 1.25 लाख कोटी रुपये होते, तर यंदाचे बजेट 1.27 लाख रुपये ठेवण्यात आले आहे. अर्थशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून हा अर्थसंकल्प सध्याच्या महागाई दराचा विचार करता गेल्या वर्षीच्या अर्थसंकल्पापेक्षा कमी आहे. बाजारातील चढउतारांपासून शेतकऱ्यांचे संरक्षण करण्यासाठी 22-23 मध्ये सुरू झालेल्या 'बाजार हस्तक्षेप योजना आणि किंमत समर्थन योजने'साठी 4 हजार कोटी रुपये देण्यात आले. यंदा त्याची रक्कम आणखी वाढण्याची अपेक्षा होती, मात्र यावेळी या योजनेसाठी कोणतीही रक्कम देण्यात आली नाही. अर्थसंकल्पातील आणखी एक योजना म्हणजे चार कोटी शेतकऱ्यांना विमा लाभाच्या कक्षेत आणल्याचा दावा अर्थमंत्र्यांनी अर्थसंकल्पात केला. तर देशात सुमारे 20 कोटी शेतकरी कुटुंबे आहेत. म्हणजे केवळ 20 टक्के शेतकऱ्यांनाच विम्याचा लाभ मिळू शकतो. दुसरी गोष्ट म्हणजे पंतप्रधानांच्या नावाने जाहीर झालेल्या या 'पीएम क्रॉप इन्शुरन्स स्कीम'च्या बजेटमध्येही कपात करण्यात आली आहे. या योजनेसाठी 14,600 कोटी रुपयांचे बजेट ठेवण्यात आले आहे, तर गेल्या वर्षी ते 15,000 कोटी रुपये होते. त्याचप्रमाणे, प्रधानमंत्री अन्नदाता उत्पन्न संरक्षण योजनेचे (पीएम आशा) बजेट चालू आर्थिक वर्षातील 2200 कोटी रुपयांच्या सुधारित अंदाजातून 463 कोटी रुपयांनी कमी करून 1737 कोटी रुपये करण्यात आले आहे. शेतकऱ्यांसाठी असलेल्या पंतप्रधानांच्या आणखी एका योजनेतील 'पीएम किसान संपदा योजने'मध्येही कपात करण्यात आली असून, त्यासाठी गतवेळी 923 कोटी रुपयांची तरतूद करताना 729 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे. पंतप्रधानांच्या नावाने चालवल्या जाणाऱ्या 'पीएम किसान मान धन योजने' या आणखी एका महत्त्वाकांक्षी योजनेचे बजेट 138 कोटी रुपयांच्या सुधारित अंदाजावरून 100 कोटी रुपये करण्यात आले आहे. देशातील शाकाहारी लोकांच्या आहारातील प्रथिनांचा मुख्य स्त्रोत कडधान्ये आहेत. सरकारने गेल्या अर्थसंकल्पात राज्यातील डाळींसाठी 800 कोटी रुपयांची तरतूद केली होती. मात्र यावेळीही या योजनेला बजेट मिळालेले नाही. यथे नमुद करण्याची विशेष बाब अशी की, वर्षभर सेंद्रिय/नैसर्गिक शेतीवर भरपूर चर्चा, चर्चासत्रे आयोजित केली जातात, पण अर्थसंकल्प देताना रासायनिक खतांवर दिल्या जाणाऱ्या अनुदानाच्या तुलनेत सेंद्रिय शेतीसाठीही बजेट नाही. नैसर्गिक शेतीला प्रोत्साहन देणाऱ्या योजनांच्या बजेटमध्ये कपात करण्यात आली आहे. 'नॅचरल नॅशनल मिशन'चे गेल्या वर्षीचे बजेट ४५९ कोटी रुपये होते, ते ३६६ कोटी रुपये करण्यात आले आहे. या अर्थसंकल्पामधून शेतकऱ्यांची निराशा झाली आहे.

शेतकऱ्यांचे आंदोलन सुरू होण्यापूर्वी केंद्रीय मंत्र्यांची शेतकऱ्यांशी मॅरेथॉन चर्चा अनिर्णित राहिली. त्यानंतर शेतकरी नेत्यांनी दिल्लीकडे कूच करण्याचा निर्णय घेतला. किंबहुना, देशात सार्वत्रिक निवडणुका तोंडावर आल्या असताना केंद्र सरकारवर दबाव आणला जाऊ शकतो, हे शेतकऱ्यांनाही माहीत आहे. किमान आधारभूत किमतीची हमी देण्यासाठी कायदा करण्याचा त्यांचा ठाम आग्रह आहे. आंदोलन करण्याचा घटनात्मक अधिकार कोणत्याही संघटनेला आहे यात शंका नाही. पण आंदोलनाने हिंसक रूप धारण करू नये आणि नियोजनबद्ध पद्धतीने आंदोलन तार्किक निष्कर्षापर्यंत पोहोचावे यासाठी प्रयत्न व्हायला हवेत. शेतकऱ्यांचे प्रश्न आपापल्या जागेवर असले तरी शेतकऱ्यांना रोखण्यासाठी सरकारने आखलेल्या रणनीतीमुळे सर्वसामान्यांना मोठ्या अडचणींना सामोरे जावे लागत आहे. या आंदोलनात प्रामुख्याने सहभागी पंजाब हरियाणातील शेतकरी सहभागी असून अनेक जिल्ह्यांमध्ये इंटरनेट सेवा बंद ठेवण्यात आली आहे. शासन व प्रशासनाने प्रवाशांसाठी ठरवून दिलेल्या पर्यायी मार्गात प्रवाशांची भटकंती सुरू आहे. दिल्लीतील नाकाबंदीमुळे प्रचंड वाहतूक कोंडी झाली असून तीन-चार तास लोक वाहतूक कोंडीत अडकले आहेत. अनेक ठिकाणी लोकांनी शेतकऱ्यांबद्दल संताप व्यक्त केला. वाहतूक व्यवस्था सुधारण्याबाबत सर्वोच्च न्यायालयाकडूनही प्रतिक्रिया आली आहे. निःसंशयपणे शेतकऱ्यांनी आपल्या न्याय्य मागण्या मांडल्या पाहिजेत, तर सरकारनेही शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांबाबत संवेदनशीलता दाखवायला हवी. आंदोलनावर राजकीय पक्षांच्या टिप्पण्यांनंतर, देशातील इतर लोकांपर्यंत हा संदेश जाऊ नये की या चळवळीचे मूळ राजकीय परिणाम आहेत. त्याचबरोबर आगामी काळात शेती करताना येणारी आव्हानेही शेतकऱ्यांनी लक्षात ठेवावीत. ग्लोबल वॉर्मिंग, भूजल संकट आणि इतर कमतरता यासह दीर्घकालीन उद्दिष्टांसाठी प्रयत्न तीव्र केले पाहिजेत. याच महिन्यात भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित कृषी शास्त्रज्ञ स्वामीनाथन यांच्या शिफारशी लागू करण्यास विलंब का होत आहे, याचाही विचार केंद्र सरकारने करायला हवा.

विकास परसराम मेश्राम मो. नं. 7875592800