रासायनिक कीटकनाशकांवर कंट्रोल हवा

शेतीमध्ये रसायननीक किटनाशकांच्या वापरामुळे शेतकऱ्यांना श्वासोच्छवास, कर्करोग, थकवा यांसारखे आजार होतात. अकादमी ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज, लखनौ यांनी आपल्या अहवालात असे म्हटले आहे की

कीटकनाशके वापरणाऱ्या शेतकऱ्यांपैकी 16% लोकांना कर्करोग होण्याची शक्यता आहे. सुमारे 40 टक्के शेतकरी डोकेदुखी आणि 39 टक्के उलट्यांची तक्रार करतात. शेतात फवारलेले औषध श्वासोच्छवासाद्वारे शेतकऱ्याच्या शरीरात पोहोचले आणि त्याला आपला जीव गमवावा लागला, अशा किमान 50 घटना देशाच्या विविध भागांत घडल्या आहेत.

आजच्या हवामान बदलत्या ऋतूत शेती करणे हे अत्यंत आव्हानात्मक काम असून कमी वेळेत जास्त पीक येत असल्याने शेतकरी बाजारातून बियाणे खरेदी करत असून सुधारित बियाणांमध्ये विविध प्रकारच्या किडींची भीती पाहून शेतकरी वेळेआधी व मुबलक प्रमाणात कीटकनाशकांचा वापर करत आहे. ते फवारणीसाठी चीनमध्ये बनवलेले असे पंप वापरतात, ज्याची किंमत कमी आणि वेग जास्त असतो. शेतकरी उघड्या अंगाने शेतात काम करतात, हातमोजे नाहीत ना नाक तोंड झाकण्याची व्यवस्था. औषधाचे विष शेतकऱ्यांच्या शरीरात खोलवर जाते. काहींच्या डोळ्यांवर परिणाम होतो तर अनेकांना त्वचेचे आजार होतात, त्याकडे शेतकरी लक्ष देत नाही.

देशात दरवर्षी शेतात व गोदामांमध्ये किडीमुळे दहा हजार कोटी रुपयांची पिके नष्ट होतात. हा अपव्यय टाळण्यासाठी कीटकनाशकांचा वापर झपाट्याने वाढला आहे. 1950 मध्ये देशात कीटकनाशकांचा वापर 2000 टन होता, तो आता 90 हजार टन झाला आहे. गेल्या 60 च्या दशकात देशात 6.4 लाख हेक्टर क्षेत्रात कीटकनाशकांची फवारणी झाली होती, आता 1.5 कोटी हेक्टर क्षेत्रात कीटकनाशकांची फवारणी केली जात आहे. याचा परिणाम असा होतो की भारतात उत्पादित होणारे धान्य, भाजीपाला, फळे आणि इतर कृषी उत्पादनांमध्ये कीटकनाशकांचे प्रमाण निर्धारित मर्यादेपेक्षा जास्त आहे. ही कीटकनाशके नकळत पाणी, माती, हवा, सार्वजनिक आरोग्य आणि जैवविविधतेवर परिणाम करत आहेत.वास्तविक, कीटकनाशकांच्या अंदाधुंद वापरामुळे पर्यावरणाचा समतोल बिघडत असून, अनेक कीटकजन्य आजार डोके वर काढत आहेत. अनेक कीटकनाशकांचा प्रतिकार वाढला असून ते औषधे पचवत आहेत. याचा परिणाम अन्नसाखळीवर होत असून त्यातील औषधे व रसायनांचे प्रमाण चिंताजनक पातळीवर आले आहे. वापरल्या जाणाऱ्या औषधांपैकी फक्त 10 ते 15 टक्के औषधे प्रभावी आहेत, उर्वरित विष माती, भूजल, हवा, नदी, नाले यांचा भाग बनते. कीटकनाशके आणि त्यांच्या परिणामांचे मूल्यांकन करणार्‍या 'केअर रेटिंग' या संस्थेनुसार, भारतीय खाद्यपदार्थांमध्ये कीटकनाशकांचे अवशेष 20 टक्क्यांपर्यंत आहेत, तर जागतिक स्तरावर ते केवळ दोन टक्क्यांपर्यंत आहे.

हवामान बदलामुळे आणि खर्चाच्या वाढीमुळे शेती धोक्यात येत असल्याने, पिकाच्या ग्राहकांच्या आरोग्यावर होणाऱ्या घातक परिणामांची पर्वा न करता शेतकऱ्यांनी कीटकनाशके आणि रसायनांचा वापर वाढवला आहे. गेल्या पाच वर्षांत देशात रासायनिक कीटकनाशकांचा वापरही वाढला आहे. 2015-16 या वर्षात देशात सुमारे 57 हजार मेट्रिक टन अशा कीटकनाशकांचा वापर करण्यात आला होता, आता ते सुमारे 65 हजार मेट्रिक टनांपर्यंत वाढण्याचा अंदाज आहे. यामध्ये महाराष्ट्र आणि उत्तर प्रदेश आघाडीवर आहेत.

शेताच्या एका बाजूला केमिकल शिंपडले, नंतर पाणी दिले किंवा पाऊस पडला तर जास्तीचे विष जवळच्या नदी-तलावात वाहून जाते हे सर्वांनाच माहीत आहे. यामुळेच दिल्ली, मथुरा, आग्रा सारख्या शहरांमध्ये पिण्याच्या पाण्याचा मुख्य स्त्रोत असलेल्या यमुना नदीच्या पाण्यात डीडीटी आणि बीएसजीचे प्रमाण प्राणघातक पातळीवर पोहोचले आहे. येथे उपलब्ध असलेल्या शाकाहारी आणि मांसाहारी खाद्यपदार्थांमध्ये या कीटकनाशकांचा बराचसा प्रमाण आढळून आला आहे. सरासरी भारतीयांच्या रोजच्या आहारात सुमारे ०.२७ मिलीग्राम डीडीटी आढळते. दिल्लीतील नागरिकांच्या शरीरात हे प्रमाण सर्वाधिक आहे.

आता बेसुमार रसायनांचा वापरही पिकासाठी जीवघेणा ठरत आहे. पंजाबमध्ये कापूस पिकावर पांढऱ्या माशीचा असाध्य हल्ला होण्याचे मुख्य कारण रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर असल्याचे आढळून आले आहे. आता फक्त टोमॅटो घ्या. आजकाल 'रुपाली' आणि 'रश्मी' या चांगल्या जातींच्या टोमॅटोचे प्रमाण जास्त आहे. या प्रजातींचे सर्वाधिक नुकसान हेलिओचिस आर्मीजारा नावाच्या किडीमुळे होते. या कीटकांना मारण्यासाठी रॉजर हॉल्ट, सुपर किलर, रेप्लिन आणि चॅलेंजर नावाची औषधे बाजारात उपलब्ध आहेत. या औषधांवर एका पिकावर चार-पाच वेळा वापर करू नये, असे नमूद केले आहे. पण हा वैज्ञानिक इशारा अतिशय बारीक अक्षरात आणि इंग्रजीत लिहिला आहे. शेतकरी या औषधाची 25 ते 30 वेळा फवारणी करतो. कीटक टोमॅटोवर हल्ला करत नाहीत, परंतु जो माणूस तो खातो त्याला अनेक गंभीर आजार होतात. यामुळे कर्करोग होण्याचीही शक्यता असते.

आजकाल बाजारात उपलब्ध असलेली चमकणारी भेंडी आणि वांगी चमकदार बनवण्यासाठी फोलिड्झ नावाच्या रसायनात बुडवून ठेवतात. वांग्यात मळी शोषण्याची क्षमता जास्त असते. तसेच भेंडीचे बोर किडींपासून संरक्षण करण्यासाठी विषारी औषधाची फवारणी केली जाते. अशा कीटकनाशकांचा समावेश असलेल्या भाजीपाल्याचे सतत सेवन केल्याने वाऱ्याचे पाइप बंद होण्याची दाट शक्यता असते. तसेच गव्हाचे कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी मॅलाथिऑन पावडर टाकली जाते. हे रसायन मानवी शरीरासाठी विषासारखे आहे.

स्थानिक पातळीवर शेतकऱ्याला हवामान बदलानुसार योग्य प्रशिक्षण, त्याच्यासाठी योग्य बियाणे इत्यादी देण्याची वेळ आली आहे. आमची पारंपारिक शेती, आमचे बियाणे आणि स्थानिक उपाय हे पिकाला सुरक्षित आणि विषबाधा होण्यापासून वाचवण्यास सक्षम आहेत. म्हणूनच मानवी आरोग्य, अन्नाचे पौष्टिक मूल्य, जमिनीची सुपीकता आणि पाण्याचे अमरत्व राखण्यासाठी रासायनिक कीटकनाशकांवर नियंत्रण आवश्यक बनले आहे.

विकास परसराम मेश्राम मु+पो,झरपडा ता अर्जुनी मोरगाव जिल्हा गोदिया मोबाईल नंबर 7875592800