महाराष्ट्राच्या एकमेव महिला राज्यपाल : विजयालक्ष्मी पंडित

आजपासून ६३ वर्षांपूर्वी, दिनांक २७ नोव्हेंबर १९६२ रोजी महाराष्ट्राला पहिल्या व आजवरच्या एकमेव महिला राज्यपाल लाभल्या. त्या होत्या पंडित नेहरू यांच्या कनिष्ठ भगिनी विजयालक्ष्मी पंडित ! त्यांच्या महाराष्ट्रातील नियुक्तीमागे देखील एक कारण होते.

श्रीप्रकाश या महाराष्ट्राच्या पहिल्या राज्यपालांच्या निवृत्तीनंतर महाराष्ट्राचे दुसरे राज्यपाल असलेले डॉ परमसीवन सुब्बरायण यांचे नियुक्तीनंतर अवघ्या सहा महिन्यात झालेले निधन ! डॉ सुब्बरायण यांनी शपथ घेतली दिनांक १७ एप्रिल १९६२ रोजी. दिनांक ६ ऑक्टोबर १९६२ रोजी त्यांचे मद्रास येथे निधन झाले. त्यानंतर काही काळ मुंबई उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायमूर्ती एच के चैनानी यांना राज्यपाल पदाचा कार्यभार देण्यात आला होता. दिनांक २७ नोव्हेंबर १९६२ रोजी सायंकाळी ७ वाजता विजयालक्ष्मी पंडित यांनी राजभवनातील दरबार हॉल समोरील हिरवळीवर महाराष्ट्राच्या राज्यपाल पदाची शपथ घेतली.

कसोटीचा काळ

हा काळ देशाकरिता मोठा कसोटीचा होता. चीनने ऑक्टोबर १९६२ मध्ये भारतावर आक्रमण केले होते. त्यानंतर यशवंतराव चव्हाण यांनी राज्याच्या मुख्यमंत्रीपदाचा राजीनामा दिला आणि ते देशाचे संरक्षण मंत्री झाले. विजयालक्ष्मी पंडित येण्याच्या आठच दिवस अगोदर मारोतराव कन्नमवार यांनी राज्याच्या मुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली होती.

व्यापक अनुभव

विजयालक्ष्मी पंडित यांचा मोतीलाल नेहरू यांची कन्या इतकाच परिचय नव्हता, तर त्या घटना समितीच्या सदस्य होत्या. पुढे रशिया, अमेरिका आदी देशांमध्ये भारताच्या राजदूत होत्या. त्याहीपेक्षा महत्वाचे म्हणजे त्या १९५३ -१९५४ या एक वर्षाच्या काळात संयुक्त राष्ट्र सर्वसाधारण सभेच्या पहिल्या अध्यक्षा होत्या. हे पद भूषवणाऱ्या त्या पहिल्या भारतीय व पहिल्या महिला अध्यक्षा होत्या.

विजयालक्ष्मी पंडित राज्यपाल पदावर असताना दोन दुःखद घटना घडल्या. पहिली, म्हणजे मुख्यमंत्री मारोतराव कन्नमवार यांचे पदावर असतानाच झालेले निधन, आणि दुसरी म्हणजे पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे देखील पदावर असतानाच झालेले निधन. मारोतराव कन्नमवार यांचे दिनांक २४ नोव्हेंबर १९६३ रोजी निधन झाल्यावर काही दिवस डॉ. बाळासाहेब सावंत राज्याचे मुख्यमंत्री झाले व त्यानंतर वसंतराव नाईक यांची मुख्यमंत्री पदाची मोठी कारकीर्द सुरु झाली.

विजयालक्ष्मी पंडित यांची खंत

'राजभवन्स इन महाराष्ट्र' या पुस्तकात लेखक इतिहासकार सदाशिव गोरक्षकर यांनी विजयालक्ष्मी पंडित यांची एक टिप्पणी उद्धृत केली आहे :

"Very early in the day I discovered files containing notes of my predecessors complaining of being kept in the cold of not being consulted or not being permitted to see files and of a feeling of uselessness.

I decided to be guided by my own experience and soon found that I was isolated. I yearned to develop closer personal contacts with my ministers to get to know them as individuals to seek help from them to understand Maharashtra - to discuss matters informally since we all belonged to the same party. But no opportunity was ever offered."

पंडित नेहरू यांचे निधन

विजयालक्ष्मी पंडित यांच्याकरिता आणखी एक मोठी दुखद घटना घडली. 'आठवणीतील राजभवन' या पुस्तकात राजभवनाचे सेवानिवृत्त कॉम्प्ट्रोलर जनार्दन संखे यांनी तो प्रसंग लिहून ठेवला आहे. तो त्यांच्याच शब्दात : "विजयालक्ष्मींना (आपले बंधू) पंडितजींची काळजी वाटायची.

एके दिवशी म्हणजे दिनांक २६ मे १९६४ रोजी रात्री नेहरू आजारी असल्याचा फोन आला. आजार थोडा गंभीर असल्याचंही त्यांना सांगितलं गेलं. तेव्हा एअर इंडिया आणि देशांतर्गत वाहतुकीसाठी इंडियन एअरलाईन्स अशा दोनच विमान कंपन्या होत्या.

आम्ही इंडियन एअरलाईन्सचं एक स्वतंत्र विमान विजयालक्ष्मींसाठी आरक्षित केलं. विमान सकाळी निघायचं होतं. त्याच विमानातून मुंबईतले त्याकाळचे प्रसिद्ध हृदयरोगतज्ज्ञ डॉक्टर जाल पावरी यांनाही नेहरूंना तपासण्यासाठी दिल्लीला पाठवण्याचं ठरलं.

दिनांक २७ मे रोजी सकाळी सांताक्रूझ विमानतळावरून विमानाने दिल्लीच्या दिशेने झेप घेतली. विमान मार्गस्थ झालं आणि लगेचच काही काळात नेहरूंचं देहावसान झाल्याची दुर्दैवी बातमी आली. विजयालक्ष्मींना घेऊन मुंबईवरून उडालेलं विमान दिल्लीला पोहोचायच्या पूर्वीच पंडित नेहरूंचं निधन झालं होतं. नेहरूंचं निधन झाल्यानंतर त्या फार काळ राजभवनात रमल्या नाहीत.

सन १९६४ साली उत्तरप्रदेशातील फुलपुर येथील पंडित नेहरूंच्या मतदार संघातून त्या लोकसभेची निवडणूक लढल्या आणि संसदेत निवडून गेल्या. त्यानंतर लगेचच दिनांक १८ ऑक्टोबर १९६४ रोजी त्यांनी महाराष्ट्राच्या राज्यपाल पदाची सूत्रे खाली ठेवली."

अशा प्रकारे विजयालक्ष्मी पंडित या महाराष्ट्राच्या पहिल्या महिला राज्यपालांचा महाराष्ट्राशी राज्यपाल म्हणून आलेला संबंध संपुष्टात आला. विजयालक्ष्मी यांच्या कन्या नयनतारा सहगल या प्रसिद्ध लेखिका असून आज या कन्येचे वय ९८ वर्षांचे आहे.