Thanks Ambedkar : Indian Constitutionमुळे सर्वसामान्य नागरिक बनला देशाचा निर्णयकर्ता
आजच्या पिढीला भारतीय संविधानातील मूल्यांची जाणीव करून देणारा लेखक विकास मेश्राम यांचा लेख नक्की वाचा
Indian Constitution भारतीय संविधान हे भारताच्या लोकशाहीचे democracy जिवंत प्रतीक आहे. हे संविधान केवळ कायद्यांचे laws संकलन नाही, तर राष्ट्राच्या संघर्ष, त्याग, स्वप्ने, आकांक्षा struggles, sacrifices, dreams, aspirations आणि उद्याच्या पिढ्यांसाठीच्या आशांचे प्रतिबिंब आहे. भारताचा स्वातंत्र्यलढा हा केवळ राजकीय सत्ता मिळवण्याचा नाही, तर मानवी हक्क, न्याय, समानता आणि स्वातंत्र्य या सार्वत्रिक मूल्यांसाठीचा लढा होता. म्हणूनच २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी भारतीय संविधान स्वीकारण्यात आले, तो दिवस भारताच्या नव्या लोकशाही प्रवासाची पहाट ठरला. Constitution Day संविधान दिन हा त्या ऐतिहासिक क्षणाचे स्मरण करण्याची आणि संवैधानिक मूल्यांना आपल्या दैनंदिन जीवनात जपण्याची एक पवित्र संधी आहे.
भारतीय संविधानाचा आत्मा प्रास्ताविकेत प्रतिबिंबित होतो. स्वातंत्र्य, समता, बंधुता आणि न्याय या मूल्यांवर आधारित असलेले भारतीय प्रास्ताविक हे मानवी उत्थानाचा घोषणा-पत्रच आहे. ते आपल्याला सांगते की भारत हे सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष आणि लोकशाही प्रजासत्ताक आहे. भारतीय संविधान हे देशातील प्रत्येक व्यक्तीस समानतेचा अधिकार देताना, त्याचबरोबर त्याच्या प्रतिष्ठेला अबाधित ठेवण्याची हमी देते. म्हणूनच संविधान हा देशाचा आत्मा आहे असे म्हटले जाते. भारत विविध धर्म, भाषा, संस्कृती, जाती आणि परंपरांनी बनलेला एक महासागर आहे, आणि या महासागराला एकत्र बांधण्याचे महान कार्य संविधानाने पार पाडले आहे.
भारतातील संविधान बनवण्याची प्रक्रिया ही जगातील सर्वाधिक विचारमंथनात्मक आणि सखोल प्रक्रिया मानली जाते. १९४६ मध्ये स्थापन झालेल्या संविधान सभेने २ वर्षे, ११ महिने आणि १८ दिवस अविरत मेहनत घेऊन संविधान तयार केले. यात १६५ दिवस खुल्या सभेत चर्चा आणि वादविवाद झाले. संविधानाच्या मसुदा समितीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारतीय संविधानाचे मुख्य शिल्पकार मानले जातात. त्यांनी जगातील ६० हून अधिक देशांच्या संविधानांचा अभ्यास करून भारतीय परिस्थितीला अनुकूल, लोककेंद्रित, लोकशाहीवादी आणि प्रगत तत्त्वांचा एक विलक्षण संगम तयार केला. त्यांच्याच नेतृत्वाखाली भारताने एक विस्तृत, स्पष्ट, सर्वसमावेशक आणि दूरदृष्टी असलेले संविधान स्वीकारले.
२६ जानेवारी १९५० रोजी भारताचे संविधान प्रत्यक्षात अंमलात आले आणि भारत एक लोकशाही प्रजासत्ताक बनला. या परिवर्तनाने भारताच्या राजकीय प्रवासाला नवे वळण दिले. अनेक शतकांच्या परकीय सत्ता, अत्याचार आणि सामाजिक अन्यायाला मागे सारून एका नव्या, समताधिष्ठित आणि लोकसत्ता प्रधान भारताची पायाभरणी झाली. संविधानाने केंद्र आणि राज्य यांच्यातील सत्तेचे संतुलन अत्यंत कुशलतेने निश्चित केले. विविधतेने भरलेल्या भारतात संघराज्य व्यवस्था आवश्यकच होती. म्हणूनच भारतीय संविधान एकात्मता आणि संघराज्य यांचा सुंदर मेळ घालते. सत्ता केवळ केंद्रात केंद्रीत न राहता राज्यांमध्येही विभागली गेली, ज्यामुळे स्थानिक गरजा, संस्कृती, भाषा आणि प्रादेशिक आकांक्षांना न्याय मिळाला.
संविधानाचा आणखी एक अनोखा पैलू म्हणजे न्यायव्यवस्था. सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालये ही नागरिकांच्या हक्कांची रक्षक आहेत. या स्वायत्त न्यायव्यवस्थेमुळे लोकशाहीमध्ये आवश्यक नियंत्रण आणि संतुलन राखले जाते. शोषण, अन्याय, भेदभाव किंवा हक्कांचे उल्लंघन झाल्यास न्यायालय ठामपणे नागरिकांच्या बाजूने उभे राहते. संवैधानिक उपायांचा अधिकार हा भारतातील प्रत्येक नागरिकाला दिलेला एक अमूल्य अधिकार आहे, ज्यामुळे सामान्य माणूसही अन्यायाविरुद्ध लढू शकतो.
भारतीय संविधानाचा सर्वात मोठा गौरव म्हणजे त्याची समावेशकता. धर्म, जात, पंथ, भाषा किंवा प्रांत या आधारावर कोणालाही श्रेष्ठ किंवा कनिष्ठ मानता येत नाही. संविधानाने भारताला धर्मनिरपेक्षतेचे भव्य तत्त्व दिले आहे. प्रत्येक धर्माला समान आदर, समान वागणूक आणि अभिव्यक्तीची मोकळीक देणारा भारत हे संविधानाचेच यश आहे. समाजातील दुर्बल, वंचित आणि वंचित घटकांसाठी विशेष तरतुदी करून संविधानाने सामाजिक न्यायाच्या मूल्यांना मजबूत आधार दिला आहे. अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, इतर मागासवर्ग आणि महिलांसाठी केलेल्या विशेष संरक्षणाने समाजात समता प्रस्थापित करण्याचे महान कार्य पार पाडले.
संविधानातील मूलभूत अधिकार हे भारतीय नागरिकांचे संरक्षण कवच आहेत. समानतेचा अधिकार, स्वातंत्र्याचा अधिकार, शोषणाविरुद्धचा अधिकार, धार्मिक स्वातंत्र्य, सांस्कृतिक व शैक्षणिक अधिकार आणि संवैधानिक उपायांचा अधिकार हे सर्व अधिकार नागरिकाला मानवी प्रतिष्ठा आणि स्वातंत्र्याने जगण्याची हमी देतात. त्याचबरोबर मूलभूत कर्तव्ये आपल्याला राष्ट्राप्रती जबाबदारीची जाणीव करून देतात. राष्ट्राची अखंडता राखणे, पर्यावरणाचे संरक्षण करणे, सार्वजनिक संपत्तीचे रक्षण करणे, वैज्ञानिक दृष्टिकोन ठेवणे, संविधानाचा आदर करणे ही सर्व कर्तव्ये लोकशाहीला अर्थपूर्ण बनवतात.
भारतातील लोकशाहीची खरी ताकद सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकारात आहे. देश स्वतंत्र झाल्यानंतर लगेचच प्रत्येक भारतीयाला मतदानाचा हक्क देणे हे अत्यंत प्रगतशील पाऊल होते. जगातील अनेक देशांनी हा तत्त्व स्वीकारण्यासाठी दशके घेतली, परंतु भारताने सुरुवातीपासूनच समान राजकीय अधिकारांची हमी दिली. यामुळे सामान्य नागरिक केवळ प्रजाजन न राहता देशाचा निर्णयकर्ता बनला.
भारतीय संविधानाचा एक सुंदर सांस्कृतिक पैलू म्हणजे त्यातील कलाकृती. संविधानाच्या मूळ प्रतीमध्ये असलेल्या पानांवर भारतीय इतिहास आणि संस्कृतीचे अत्यंत भावपूर्ण चित्रण केले आहे. मोहेंजोदडोपासून ते बौद्धकाल, सम्राट अशोक, विक्रमादित्याचा दरबार, नालंदा विद्यापीठ, झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, नेताजी सुभाषचंद्र बोस, छत्रपती शिवाजी महाराज या सर्व महापुरुष यांचे चित्र संविधानाला गौरवशाली कलात्मकता प्रदान करते. संविधान दिन तरुणांना राष्ट्राचा इतिहास, संस्कृती, मूल्ये आणि संविधानाची सार्थकता समजावून सांगण्याचे दिवस आहे. आजच्या पिढीला या मूल्यांची जाणीव करून देणे अत्यावश्यक आहे, कारण भविष्यातील भारताची उभारणी ही त्यांच्या संवेदनशीलता आणि जागरूकतेवर अवलंबून आहे. हा फक्त एक ऐतिहासिक तारीख नाही. हा दिवस भारताच्या लोकशाहीचा, तिच्या जीवंतपणाचा आणि तिच्या मूल्यांचा उत्सव आहे. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की लोकशाही केवळ निवडणुकांमुळे जिवंत राहत नाही; तर ती जागरूक नागरिक, कर्तव्यपारायणता, सामाजिक संवेदनशीलता आणि संविधानावरील दृढ विश्वास यांनी टिकून राहते. मतपत्रिका लोकशाहीची उभारणी करू शकते, परंतु तिचे संरक्षण संवैधानिक मूल्यांनी, नैतिकतेने आणि जबाबदारीनेच होते.
भारतीय संविधान आपल्याला शिकवते की स्वातंत्र्य मूल्यवान असते कारण त्यासोबत जबाबदारी येते. अधिकारांचा अर्थ तेव्हाच खरा ठरतो जेव्हा आपण कर्तव्यांचे पालन करतो. संविधान सांगते की भारताची खरी शक्ती त्याच्या विविधतेत आहे परंतु ही विविधता तेव्हाच सौंदर्य बनते जेव्हा तिच्यावर समतेचा, बंधुतेचा आणि मानवतेचा स्पर्श असतो.
आज, संविधान दिनाच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी एकच संकल्प करावा की संविधानातील प्रत्येक तत्त्व आपल्या विचारात, वर्तनात आणि कृतीत उतरवू. संविधानाच्या मूल्यांचा स्वीकार केल्याशिवाय लोकशाही मजबूत होत नाही. समता, बंधुता, न्याय आणि स्वातंत्र्य हे फक्त शब्द नाहीत; ते राष्ट्र उभारणीची चार स्तंभ आहेत. हे स्तंभ जपण्याची जबाबदारी आपल्या सर्वांची आहे.
भारतीय संविधान हा भारताच्या ओळखीचा, आदर्शांचा आणि राष्ट्रीय आत्म्याचा सर्वात शक्तिशाली दस्तऐवज आहे. त्याने आपल्याला दिशा दिली, स्थैर्य दिले आणि जागतिक लोकशाहीसमोर एक आदर्श निर्माण केला. त्यामुळेच संविधानाचा प्रत्येक पृष्ठ भारताच्या भविष्याची खात्री देतो. भारतीय संविधान हा खरा दीपस्तंभ आहे जो भूतकाळाच्या अनुभवातून वर्तमानाला प्रकाशित करून पुढील पिढ्यांना प्रकाशमय मार्ग दाखवतो.
विकास परसराम मेश्राम
मु+पो, झरपडा,ता, अर्जूनी/मोर, जिल्हा गोंदिया
मोबाईल नंबर -7875592800
